Социализм бол өмч, байгалийн баялгийг төрийн (хувийн) эзэмшил, хяналтгүй улс төр, эдийн засгийн тогтолцоо юм. Нийгэмд байгаа хүн бүр нөөцийн үйлдвэрлэл, хуваарилалт, солилцооны янз бүрийн элементүүдээс тэгш хувь хүртдэг гэж үздэг. Социализмын үзэл баримтлалаар бол хувь хүн тусдаа ажиллаж, амьдардаггүй, харин бие биетэйгээ хамтран амьдардаг.
Социалистууд хувь хүний хэрэгцээ болон нийгмийн томоохон хэрэгцээг хоёуланг нь харгалзан үздэг. Нийгмийн томоохон хэрэгцээний жишээнд тээвэр, боловсрол, эрүүл мэнд, батлан хамгаалах зэрэг орно.
Социализмын тарни нь хүн бүрээс чадвараараа, хүн бүрд оруулсан хувь нэмрээрээ байдаг. Энэ нь нийгэмд байгаа хүн бүр хэдий хэмжээний хувь нэмэр оруулсанаас хамаарч үйлдвэрлэлээс хувь хүртдэг гэсэн үг юм. Ийм учраас социалист нийгэмд байгаа хувь хүмүүс илүү ихийг авахын тулд маш их хөдөлмөрлөдөг. Нийтийн сайн сайхны төлөө тодорхой хувийг хассаны дараа ажилчид үйлдвэрлэлийнхээ хувийг авдаг.
Нийтийн сайн сайхан гэдэг нь хүүхэд, асран хамгаалагч, өндөр настан гэх мэт нийгмийн хөгжилд хувь нэмрээ оруулж чадахгүй байгаа хүмүүсийг асран халамжлах гэж тайлбарладаг нэр томъёо юм.
Социализмын зарим үндсэн санаанууд нь:
а. Нэгдэл үзэл - Бүх хүн төрөлхтөн илүү сайн сайхны төлөө хамтын үйл ажиллагаа явуулах үед хүний нийгэм хамгийн хүчтэй байх болно. Улс төр, эдийн засаг, нийгмийн шинэчлэл нь хувь хүнд бус нийгэмд ашигтай байх ёстой. Нийгмийг тэгшитгэхийн тулд баялгийн дахин хуваарилалт байх ёстой.
б. Нийтлэг хүн төрөлхтөн - Хүмүүс угаасаа нийгэмтэй байдаг. Хувь хүнийг нийгэм бүрдүүлдэг бөгөөд капитализм нь нийгмийн байгалийн чиг хандлагыг завхруулсан.
в. Тэгш байдал - Хүмүүс ижил тэгш төрдөггүй гэдэгт итгэх итгэл. Боломж гэхээсээ илүү үр дүнгийн тэгш байдалд анхаарлаа хандуул.
г. Нийгмийн давхарга - Нийгэм нь мөнгө хэрхэн олдог дээр тулгуурлан ангид хуваагддаг ба дээд давхаргын мэргэжил нь доод давхаргын зардлаар ашиг хүртдэг.
д. Ажилчдын хяналт - Үйлдвэрлэгч нь үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг хянах ёстой. Социалист улсыг бий болгохын тулд хүчирхэг төр байх ёстой, гэхдээ тэр төрийг хөдөлмөрчид удирдах ёстой.
Социалист орны нэгэн тод жишээ бол ЗХУ юм.
Өнөөдөр цэвэр социалист улс орон байхгүй. Куба, Хятад, Хойд Солонгос нь социалист зах зээлийн эдийн засгийн хүчирхэг элементүүдтэй.
Эртний капитализм нийгэмд эдийн засгийн тэгш бус байдлыг авчирсан. 19-р зууны эхэн үед аж үйлдвэрийн хувьсгал, капитализм нь хүнлэг бус хөдөлмөрийн нөхцөлд хүргэсэн. Ажилчид маш бага цалин авч, эрхгүй байв. Тэд аюулгүй байдлын ямар ч заалтгүйгээр маш урт цагаар ажилласан. Капиталистуудын элит анги улам баяжиж, ажилчин анги ядуурч байв.
Социализм нь капитализмын эдгээр шударга бус явдал, аж үйлдвэрийн хувьсгалын хариу үйлдэл болгон үүссэн.
19-р зууны дунд үеэс үйлдвэрчний эвлэлүүд байгуулагдаж эхлэв.
Германы гүн ухаантан Карл Маркс капитализмын дутагдал, түүнээс үүдсэн мөлжлөгийн талаар бичиж эхэлсэн. Аж үйлдвэржсэн нийгэмд баялгийг бүтээхийн тулд ажилчид л шаргуу хөдөлмөрлөж байдаг гэж тэр үзэж байсан ч энэ баялаг нь хөдөлмөрчдөд нөр их хөдөлмөрийнхөө төлөө буцаж очихын оронд цөөн хэдэн капиталистуудын гарт очжээ. Ашиг капиталистууд авахаас нааш ажилчдын нөхцөл байдал хэзээ ч сайжрахгүй гэж тэр хэлэв. Маркс капиталистуудын мөлжлөгөөс ангижрахын тулд ажилчид бүх өмчийг нийгмийн хяналтанд байдаг социалист нийгмийг байгуулах ёстой гэж үздэг байв. Тэрээр зохиол бүтээлээрээ дамжуулан үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг ажилчин анги хамт олноор нь эзэмшүүлэх хувьсгалыг сурталчилсан.
Марксын зохиолын дараа янз бүрийн улс орнууд социализмын янз бүрийн хувилбаруудыг туршиж эхлэв.
Эдгээрийг өмчлөх эрх, түүнчлэн үйлдвэрлэлийн үйл явцын хяналтад үндэслэн ялгаж болно.
Капиталист эдийн засгийн үед аж ахуйн нэгжүүд болон хувь хүмүүс үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг бүх ашгийн хамт хянадаг. Социализмын тогтолцооны үед үйлдвэрлэлийн үйл явцад ашигласан нөөцийг төв байгууллага хянадаг. Хувийн өмч гэж сонсогдоогүй ч байгаа газар нь хэрэглээний бүтээгдэхүүн хэлбэрээр байдаг.
Капиталист систем нь үйлдвэрлэлийн үйл явцад нөлөөлдөг бие даасан хүмүүсийн шийдвэрээс хамаардаг бол социалист бүтэц нь зах зээлийн тогтолцоог зохицуулах замаар үйлдвэрлэлийн үйл явцыг хянадаг.
| Капитализм | Социализм | |
| Үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл | Хувь хүмүүсийн эзэмшдэг үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл | Төр, хоршоодын өмчлөлийн үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл |
| Орлогын тэгш байдал | Орлого нь чөлөөт зах зээлийн хүчээр тодорхойлогддог | Орлогыг хэрэгцээний дагуу тэгш хуваарилдаг |
| Хэрэглээний үнэ | Эрэлт нийлүүлэлтээр тодорхойлогддог үнэ | Засгийн газраас тогтоосон үнэ |
| Үр ашиг ба инноваци | Чөлөөт зах зээлийн өрсөлдөөн нь үр ашиг, шинэчлэлийг дэмждэг | Төрийн өмчит аж ахуйн нэгжүүд үр ашиг, инноваци хийх сонирхол багатай байдаг |
| Эрүүл мэнд | Хувийн хэвшлийнхэн эрүүл мэндийн үйлчилгээ үзүүлдэг | Эрүүл мэндийн үйлчилгээг төрөөс үнэ төлбөргүй эсвэл татаасаар олгодог |
| Татвар | Хувь хүний орлогод суурилсан хязгаарлагдмал татвар | Төрийн үйлчилгээний төлбөрийг төлөхөд шаардлагатай өндөр татвар |
Тиймээ. Гол ялгаа нь социализм нь ардчилал, эрх чөлөөнд нийцдэг, харин коммунизм нь үндсэн эрх чөлөөг үгүйсгэдэг авторитар төрөөр дамжуулан "тэгш нийгмийг" бий болгох явдал юм.
Социализмын зарим шинж чанарууд нь:
1. Нийтийн өмч -Үйлдвэрлэл, хуваарилалтын хэрэгслийг төрөөр дамжуулан, хоршоогоор дамжуулан олон нийт эзэмшиж, хянаж, зохицуулдаг. Үндсэн сэдэл нь үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг ашгийн төлөө бус харин нийгмийн сайн сайхны төлөө ашиглах явдал юм.
2. Эдийн засгийн төлөвлөлт - Социалист эдийн засаг эрэлт нийлүүлэлтийн хуулиар явагддаггүй. Эдийн засгийн бүх үйл ажиллагааг ихэвчлэн засгийн газар байдаг төлөвлөлтийн төв байгууллага төлөвлөж, зохицуулдаг.
3. Эгалитар нийгэм - Социализм нь анги давхаргагүй тэгш эрхтэй нийгмийг бий болгохыг зорьдог. Социалист эдийн засгийн бүх ард түмэн эдийн засгийн тэгш эрхтэй байх ёстой.
4. Үндсэн хэрэгцээг хангах - Социалист эдийн засгийн үед үндсэн хэрэгцээ болох хоол хүнс, орон байр, хувцас, боловсрол, эрүүл мэнд, хөдөлмөр эрхлэлтийг төрөөс ялгаварлан гадуурхахгүйгээр хангадаг. Гэсэн хэдий ч энэ нь ард түмэнд төргүйгээр оршин тогтнох боломжгүй гэсэн бодол төрүүлж, авторитар засаглал бий болох төгс орчинг бүрдүүлдэг.
5. Өрсөлдөөнгүй - Төр дангаараа бизнес эрхлэгч учраас зах зээлд өрсөлдөөн байхгүй. Аливаа бүтээгдэхүүний хувьд зөвхөн нэг үндсэн төрлийн бүтээгдэхүүн байх болно. Тиймээс өөр өөр брэндүүдээс сонголт хийх боломжгүй. Жишээлбэл, та машин худалдаж авахдаа өөр өөр брэнд, загвараас сонголт хийх боломжтой. Харин социалист эдийн засагт тээврийн хэрэгслийн наад захын хэрэгцээг хангах нэг машин л зах зээлд байх болно. Төр зөвхөн хэрэгцээт зүйлээр хангахад анхаардаг нь хэрэглэгчдийн сонголт хязгаарлагдмал байдаг.
6. Үнийн хяналт - Социалист эдийн засагтай орнуудад бүтээгдэхүүний үнийг төрөөс хянаж, зохицуулдаг. Төр (эсвэл засгийн газар) өргөн хэрэглээний барааны зах зээлийн үнэ болон нягтлан бодох бүртгэлийн үнийг хоёуланг нь тогтоодог бөгөөд энэ нь менежерүүдэд бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх талаар шийдвэр гаргахад тусалдаг.
7. Нийгмийн халамж - Социалист тогтолцоонд ажилчдыг мөлждөггүй. Хөдөлмөр эрхлэлтийг хамгаалах, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ, үйлдвэрчний эвлэлийг хүлээн зөвшөөрөх эрх зэргээр төрөөс ажилчин ангид санаа тавьдаг.
1. Ардчилсан социализм - Энэ бол ардчилсан засгийн газрын хажуугаар үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл нь нийгмийн болон хамтын өмч буюу хяналтад байдаг социалист эдийн засаг юм.
2. Зах зээлийн социализм - Үйлдвэрлэлийн хэрэгслийг ажилчид эзэмшдэг. Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг ажилчдын дунд хуваарилдаг бол илүү гарсан бүтээгдэхүүн нь чөлөөт зах зээл дээр зарагддаг. Ийм төрлийн социализмд үйлдвэрлэл, хэрэглээг төрөөс бус зах зээлийн хүчээр удирдаж, зохицуулдаг.
3. Авторитар төрийн социализм - Энэ бол үйлдвэрлэлийн бүх хэрэгслийг төрийн мэдэлд байлгаж, хянадаг социализмын туйлын хэлбэр юм. Энэ нь ард түмэн эрхээсээ татгалзах ёстой байсан ч гэсэн төрдөө хатуу дуулгавартай байхыг дэмждэг.
4. Хувьсгалт социализм - Нийгмийн өөрчлөлтийг тайван замаар нэвтрүүлэх боломжгүй, капитализмаас социализмд шилжих нь зөвхөн хувьсгалаар л явагдана гэж үздэг.
5. Утопи социализм - Орчин үеийн социализмын анхны давалгааг илэрхийлэхэд ашигладаг. Энэ нь нийгмийг ийм чиглэлд шилжүүлэх гол шалтгаан нь эерэг үзэл баримтлалтай, төсөөлөлтэй эсвэл ирээдүйтэй идеал нийгэмд зориулсан алсын хараа, тоймыг танилцуулах гэж ихэвчлэн тайлбарладаг. Утопийн социализмын асуудал нь түүнд хэрхэн хүрэх талаар санаа зовдоггүй тул бодит байдалд хүрэх боломжгүй юм. Энэ бол тодорхой төлөвлөгөө гэхээсээ илүү алсын хараа юм.
6. Либертари социализм - Эдийн засгийг төрийн төвлөрсөн эзэмшил, хяналт шаардлагагүй гэж үздэг тул чөлөөт социализм эсвэл дарангуйллын эсрэг социализм гэж нэрлэдэг. Үүний оронд хүмүүс сургууль, ажлын байр, олон нийт, соёл урлаг гэх мэт өөрсдийг нь хянадаг институцийг шууд хянах чадварыг дэмждэг.
7. Шашны социализм - Шашны үнэт зүйлс дээр суурилдаг. Хүний нийгмийн тухай шашны олон үнэт зүйл нь социалист үзэл санаатай нийцэж, социализмыг сурталчлахад ашиглагдаж ирсэн. Шашин дотор хөгжсөн социализмын аль ч хэлбэрийг шашны социализм гэж нэрлэж болно.
8. Ногоон социализм - Социалист сэтгэлгээг ногоон улс төртэй нэгтгэж, байгалийн баялгийг хамгаалахыг дэмжинэ.
9. Фабиан социализм - Ардчилсан социализмд хувьсгал хийхээс илүүтэйгээр аажмаар шинэчлэл хийх, бусад энх тайвны арга замаар хүрэхийг дэмжинэ.
Социализмын давуу болон сул талууд
Давуу тал
Сул тал
