Бид өдөр тутмын амьдралдаа засгийн газрын цар хүрээг мэддэггүй байж магадгүй юм. Бидний идэж буй хоол, хаана сургуульд сурдаг, татварын мөнгөө хэрхэн зарцуулж байгаагаас эхлээд иргэдийн амьдралын бүхий л тал дээр төр нөлөөлдөг.
Энэ хичээлээр бид төр гэж юу болох, юу хийдэг, засаглалын янз бүрийн хэлбэрүүд, төр засгийн янз бүрийн төрлүүдийн ард нийгэм, эдийн засгийн үзэл суртлын талаар ярилцах болно.
Энгийнээр хэлбэл, засгийн газар гэдэг нь улс орон, хамт олныг удирдах тогтолцоо юм. Засгийн газар гэдэг үг нь залуураар жолоодох гэсэн утгатай Грекийн "кубернао" үйл үгнээс гаралтай.
Засгийн газар улс орныг удирдаж, бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх, хуулийн төсөл боловсруулах үүрэгтэй.
Засгийн газар бараг дөрвөн мянган жил оршин тогтнож байна. Энэ хугацаанд тэд ард түмнээ удирдаж, хамгаалах нэг үндсэн чиг үүргийг хуваалцаж ирсэн. Гэсэн хэдий ч засгийн газрууд бүгд адилхан харагддаггүй.
Дэлхийн улс орнуудын засгийн газруудын хэрэгжүүлэхийг зорьж буй зорилтуудын нэг нь улс орныхоо эдийн засгийн хөгжил цэцэглэлт, үндэсний хилийн аюулгүй байдал, иргэдийн аюулгүй байдал, сайн сайхан байдлыг хангах явдал юм. Засгийн газар ч иргэддээ тэтгэмж олгодог. Тэтгэмжийн төрлүүд нь тухайн улс орон болон төрийн тогтолцооноос хамаарч өөр өөр байдаг ч засгийн газрууд боловсрол, эрүүл мэнд, тээврийн дэд бүтэц гэх мэт зүйлсийг ихэвчлэн хангадаг.
1. Ардчилал - Ардчилал нь ард түмэнд удирдлагыг сонгох боломжийг олгодог засаглалын хэлбэр юм. Гол зорилго нь шударгаар төрийн эрх барих, эрх мэдлээ урвуулан ашиглахаас урьдчилан сэргийлэх явдал юм.
2. Коммунизм - Энэ нь гол төлөв дарангуйлсан нэг намаар удирдуулсан төрийн төвлөрсөн хэлбэр юм. Германы гүн ухаантан Карл Марксаас санаа авсан коммунист улсууд хувийн өмч, ашигт суурилсан эдийн засгийг нийтийн эзэмшил, хөдөлмөр, хөрөнгийн бүтээгдэхүүн, байгалийн нөөц зэрэг эдийн засгийн үйлдвэрлэлийн хамтын хяналтаар сольдог. Иргэд бол ангигүй нийгмийн нэг хэсэг бөгөөд шаардлагатай бол бараа, үйлчилгээг түгээдэг.
3. Социализм - Социализм бол иргэдийн хоорондын өрсөлдөөнийг бус хамтын ажиллагааг дэмжсэн тогтолцоо юм. Иргэд бараа, үйлчилгээг үйлдвэрлэх, түгээх хэрэгслийг хамтад нь эзэмшдэг бол төвлөрсөн засгийн газар түүнийг удирддаг. Хүн бүр өөрийн хэрэгцээ, чадварын дагуу системээс ашиг хүртэж, хувь нэмрээ оруулдаг.
4. Олигархи - Олигархи гэдэг нь хувь хүмүүсийн цуглуулга нь үндэстнийг захирдаг засгийн газар юм. Эд баялаг, удам угсаа, арьсны өнгө зэрэг тодорхой шинж чанаруудыг цөөн тооны хүмүүст эрх мэдэл өгөхөд ашигладаг. Олигархиуд ихэвчлэн эрх мэдэлтэй эрх баригчидтай, ардчилсан ёс, хувь хүний эрхгүй байдаг.
5. Язгууртнууд - Язгууртнууд гэдэг нь жижиг, элит эрх баригч анги буюу язгууртнууд нь нийгэм, эдийн засгийн доод давхаргынхныг захирдаг засгийн газрын хэлбэрийг хэлдэг. Язгууртны гишүүдийг ихэвчлэн боловсрол, хүмүүжил, удамшлын болон гэр бүлийн түүхээр нь сонгодог. Язгууртнууд ихэвчлэн эд баялаг, үндэс угсаагаа захирах чадвар, эрхтэй холбодог.
6. Хаант засаглал - Хаант засаглал нь хүнийг насан туршдаа буюу хаан ширээнээс огцрох хүртэл төрийн тэргүүнээр томилдог эрх мэдлийн тогтолцоо юм. Эрх мэдэл нь ихэвчлэн хүйсээр хязгаарлагддаг, эрх баригч хааны гэр бүлийн доторх удам угсаа, төрсний дараалалтай холбоотой өв залгамжлалын шугамаар дамждаг. Үндсэн хуульт ба үнэмлэхүй гэсэн хоёр төрлийн хаант засаглал байдаг. Үндсэн хуульт хаант засаглал нь үндсэн хуульд заасны дагуу хааны эрх мэдлийг хязгаарладаг бол үнэмлэхүй хаант засаглал нь хаант улсад хязгааргүй эрх мэдэл өгдөг.
7. Теократи - Теократи гэдэг нь шашны тодорхой үзэл суртал нь удирдлага, хууль тогтоомж, ёс заншлыг тодорхойлдог засаглалын хэлбэрийг хэлнэ. Ихэнх тохиолдолд, судрын хууль болон хуулийн кодуудын хооронд ялгаа бараг байдаггүй. Үүний нэгэн адил шашны лам нар ихэвчлэн удирдагчийн үүрэг, тэр дундаа улс орны хамгийн дээд албан тушаалыг гүйцэтгэдэг.
8. Тоталитаризм - Энэ нь эрх баригч нам өөрийн эрх мэдлээ, тэр дундаа иргэдийн амьдрал, эрхийг хязгаарлахыг хүлээн зөвшөөрдөггүй авторитар засаглалын хэлбэр юм. Ганц бие хүн ихэвчлэн эрх мэдлийг барьж, өргөн хүрээг хамарсан тандалт, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хянах, хагас цэрэгжүүлсэн эсвэл цагдаагийн хүчийг айлган сүрдүүлэх жагсаал, эсэргүүцэл, идэвхжил, улс төрийн сөрөг хүчнийг дарах замаар эрх мэдлийг хадгалж байдаг.
9. Цэргийн дарангуйлал - Цэргийн дарангуйлал гэдэг нь ардчиллын үйл явцгүй, үнэмлэхүй эрх мэдэл бүхий нэг эрх мэдлээр удирддаг улс юм. Төрийн тэргүүн ихэвчлэн ажилгүйдлийн түвшин өндөр, иргэдийн үймээн самуун зэрэг үймээн самуунтай үед засгийн эрхэнд гардаг. Тэд ихэвчлэн улсынхаа зэвсэгт хүчнийг удирдаж, түүгээрээ хууль, дэг журмыг тогтоож, ард түмний эрхийг дарангуйлдаг. Дарангуйлагчид зохих процесс, иргэний эрх чөлөө эсвэл улс төрийн эрх чөлөөг үгүйсгэдэг. Эсэргүүцэл эсвэл улс төрийн сөрөг хүчин нь тус улсын иргэдэд аюултай, бүр үхэлд хүргэх аюултай.
10. Колоничлол - Колоничлол нь тухайн үндэстэн бусад нутаг дэвсгэрт бүрэн эрхээ өргөжүүлдэг засаглалын хэлбэр юм. Өөрөөр хэлбэл, тухайн улсын эрх мэдлийг хилийн чанадад өргөжүүлэхийг хэлнэ. Колоничлол нь ихэвчлэн уугуул хүн амыг захирч, нөөц баялгийг ашиглахад хүргэдэг. Колончлогч нь эрх мэдлээ бэхжүүлэхийн тулд ихэвчлэн эдийн засаг, соёл, шашны дэг журам, засгийн газрын хэлбэрийг суулгадаг.
Түүхийн хувьд ихэнх улс төрийн тогтолцоо нь нийгэм, эдийн засгийн үзэл суртлын хэлбэрээр үүссэн. Эрх мэдэлд байгаа эдгээр хөдөлгөөнүүдийн туршлага, засгийн газрын тодорхой хэлбэрүүдтэй хүчтэй холбоотой байж болох нь тэднийг өөрөө засгийн газрын хэлбэр гэж үзэхэд хүргэдэг.
Капитализм - Үйлдвэрлэлийн хэрэгсэл (машин, багаж хэрэгсэл, үйлдвэр гэх мэт) нь хувийн өмчид байх, ашиг олох зорилгоор ашиглах нийгэм-эдийн засгийн тогтолцоо.
Коммунизм - Бүх өмчийг хамт олны мэдэлд байлгаж, хүн бүр өөрийн чадвар, хэрэгцээ шаардлагад нийцүүлэн хувь нэмэр оруулж, авдаг нийгмийн зохион байгуулалтын онол буюу тогтолцоо юм.
Дистрибутизм - Энэ нь дэлхийн үйлдвэрлэлийн хөрөнгийг төвлөрүүлэхийн оронд өргөнөөр эзэмшүүлэх ёстой гэсэн эдийн засгийн онол юм.
Феодализм - Феодализм нь дундад зууны Европт 9-15-р зууны хооронд цэцэглэн хөгжсөн хууль эрх зүйн болон цэргийн ёс заншлын цогц юм. Үүнийг ерөнхийд нь албан тушаал, хөдөлмөрийн хөлсний төлөө газар эзэмшиж, газар эзэмшихээс үүдэлтэй харилцааны эргэн тойронд нийгмийг зохион байгуулах тогтолцоо гэж тодорхойлж болно.
Социализм - Энэ бол өмч, байгалийн баялгийг хувийн эзэмшил, хяналтад байлгах гэхээсээ илүү нийтийн эзэмшилд байхыг уриалсан нийгэм, эдийн засгийн сургаал юм.
Статизм - Хувь хүний эрх чөлөөгөөр төрд эрх мэдлийг төвлөрүүлдэг нийгэм-эдийн засгийн тогтолцоо.
Халамжийн улс - Төр нь иргэдийнхээ эдийн засаг, нийгмийн сайн сайхан байдлыг хамгаалах, дэмжихэд гол үүрэг гүйцэтгэдэг нийгэм, эдийн засгийн тогтолцоо юм. Энэ нь боломжийн тэгш байдал, баялгийн тэгш хуваарилалт, сайн сайхан амьдрах хамгийн наад захын заалтыг ашиглаж чадахгүй байгаа хүмүүст олон нийтийн хариуцлага хүлээх зарчимд суурилдаг.
Засгийн газар бүр өдөр тутам хэрэгжүүлдэг тодорхой үүрэг, үүрэгтэй байдаг.
1. Байгалийн эрхийг хамгаалах
Засгийн газрын үндсэн чиг үүрэг нь хүний амьд явах, эрх чөлөө, эд хөрөнгө эзэмших эрх зэрэг үндсэн эрхийг хамгаалахад оршино. Байгалийн эрхийн тухай санаа нь хүн бүр эдгээр эрхийг эдлэх эрхтэй байдагтай холбоотой юм. Хүмүүс ийм эрхтэй төрсөн бөгөөд тэдэнтэй зөвшилцөлгүйгээр эрхээсээ салгаж болохгүй гэж үздэг.
2. Гадны дайснуудаас хамгаалах
Соёл иргэншлийн эхэн үеэс үндэстэн хоорондын дайн байнгын нөхцөл байсаар ирсэн. Засгийн газар хил доторх амар амгаланг хангах үүрэгтэй. Энэ нь мөн гадны түрэмгийлэгчдийг хол байлгах ёстой.
3. Эдийн засгийн нөхцөл байдлыг удирдах
Орчин үеийн засгийн газар ядууралтай тэмцэж, иргэдийнхээ амьдралын чанарыг дээшлүүлэх үүрэгтэй. Үүнд хүрэхийн тулд төр материаллаг хөгжил дэвшил, эдийн засгийн өсөлтийн таатай орчныг бүрдүүлэх ёстой.
4. Орлого ба нөөцийн дахин хуваарилалт
Засгийн газрууд хөгжил цэцэглэлтийн үр жимсийг дахин хуваарилахын тулд эдийн засгийн бялууг илүү том болгох ёстой. Засгийн газар үүнийг чинээлэг хүмүүсээс татвар авч, орлогыг нь эдгээр үйлчилгээнд хамрагдах шаардлагатай янз бүрийн ангиллын хүмүүст шилжүүлэх замаар хийдэг.
Тиймээс орчин үеийн төрийг нийгмийн халамжийн төр гэж тодорхойлж болно. Тиймээс засгийн газрын чиг үүрэг нь зөвхөн баялгийг баян хүнээс ядуу хүмүүст хуваарилах явдал биш юм. Тэд мөн залуучуудаас хөгжлийн бэрхшээлтэй, нийгмийн бэрхшээлтэй, хөгшид хүртэл нөөцийг дахин хуваарилдаг. Цаашилбал, чинээлэг засгийн газрууд ядууст хоол хүнс, орон сууц, тэтгэвэр, эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээнд татаас өгдөг.
5. Нийтийн болон ахуйн хэрэглээний бараагаар хангах
Төрийн олон чиг үүргийн дотор нийтийн барааг хангах явдал байдаг. Ихэнх тохиолдолд эдгээр нь хувийн хэвшлийн зүгээс үзүүлж чадахгүй, эсвэл шударга бус, үр ашиггүй байдлаар үзүүлэх үйлчилгээ юм. Тухайлбал, үндэсний аюулгүй байдал
6. Аливаа гадны нөлөөллөөс урьдчилан сэргийлэх
Гадны нөлөөлөл гэдэг нь таны нийгэмд нөлөөлж буй үйл ажиллагаанаас үүсэх шууд бус зардал эсвэл ашиг юм. Ихэнх тохиолдолд гадны нөлөөлөл нь аливаа үйл явдал, үйл ажиллагаанд оролцогч биш хүмүүст нөлөөлдөг. Үр нөлөө нь сөрөг эсвэл эерэг байж болно. Жишээлбэл, үйлдвэрүүд хотын усан хангамжийг бохирдуулах эсвэл хүмүүсийн амьсгалж буй агаарын чанарт нөлөөлж болзошгүй агаарын бохирдлыг үүсгэж болно. Засгийн газар гадны хүсээгүй хүчин зүйлийн талаар хууль тогтоомж боловсруулж хэрэгжүүлэх ёстой. Бохирдолтой адил бие махбодоос гадна гадны нөлөөлөл нь гоо зүйн болон сэтгэл зүйн шинж чанартай байж болно. Жишээлбэл, сургуулийн ойролцоо байрладаг архины дэлгүүр бол гадны нөлөө юм. Ийм үйл явдлаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд Засгийн газар хичээж байна.
