Үндэсний орлого гэдэг нь тухайн улсын хэмжээнд олсон мөнгөний нийт дүн юм. Үүнд ард иргэд, аж ахуйн нэгжүүд, засгийн газрын хийсэн бүх мөнгө багтдаг. Үндэсний орлогыг ойлгох нь тухайн улсын эдийн засаг хэр сайн байгааг мэдэхэд тусалдаг. Үндэсний орлогын янз бүрийн хэсгүүдийн талаар олж мэдье.
Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн буюу ДНБ гэдэг нь тухайн улсад нэг жилийн хугацаанд үйлдвэрлэсэн бүх бараа, үйлчилгээний нийт өртөг юм. Үүнийг эх орондоо үйлдвэрлэсэн бүх зүйлээс олсон нийт мөнгө гэж бод. Жишээлбэл, тухайн улс машин үйлдвэрлэж, байшин барьж, хүнсний ногоо тариалж байгаа бол энэ бүх зүйлийг нэгтгэсэн үнэ нь ДНБ юм.
ДНБ-ийг тооцоолох гурван арга байдаг.
Үндэсний нийт бүтээгдэхүүн буюу ҮНБ нь ДНБ-тэй төстэй боловч тухайн улсын иргэдийн гадаадад үйлдвэрлэсэн бараа, үйлчилгээний үнэ цэнийг багтаадаг. Жишээлбэл, тухайн улсаас ирсэн хүн өөр улсад ажиллаж байгаад эх орондоо мөнгө илгээдэг бол тэр мөнгө нь ҮНБ-д багтдаг.
ҮНБ-ийг дараах байдлаар тооцно.
\( \textrm{ҮНБ} = \textrm{ДНБ} + \textrm{Гадаадаас авсан цэвэр орлого} \)
Үндэсний цэвэр бүтээгдэхүүн буюу NNP нь тухайн улсын үйлдвэрлэсэн бараа, үйлчилгээний нийт үнэ цэнээс хөрөнгийн бүтээгдэхүүний элэгдлийг хассан дүн юм. Элэгдэл гэдэг нь машин, барилга, бусад тоног төхөөрөмжийн үнэ цэнээ алдахыг хэлнэ. Тухайлбал, үйлдвэрийн машинууд элэгдэж, солих шаардлагатай бол үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний нийт өртөгөөс түүнийг солих зардлыг хасдаг.
NNP-ийг дараахь байдлаар тооцоолно.
\( \textrm{NNP} = \textrm{ҮНБ} - \textrm{Элэгдэл} \)
Үндэсний орлого буюу NI гэдэг нь тухайн улсын иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн олсон нийт орлого юм. Үүнд цалин, ашиг, түрээс, хүү орно. Үндэсний орлогыг шууд бус татварыг хасч, NNP-д татаас нэмж тооцдог.
NI-ийг дараах байдлаар тооцоолно.
\( \textrm{Н.И} = \textrm{NNP} - \textrm{Шууд бус татварууд} + \textrm{Татаас} \)
Хувийн орлого буюу PI нь тухайн улс орны хувь хүмүүсийн хүлээн авсан нийт орлого юм. Үүнд цалин, цалин болон бусад орлого орно. Гэхдээ аж ахуйн нэгжүүдийн ашиг гэж хадгалдаг мөнгийг оруулаагүй. Жишээлбэл, хэрэв хүн цалин авдаг, мөн банкны данснаас хүү авдаг бол энэ хоёр дүнг Хувь хүний орлогод оруулна.
Нэг удаагийн хувийн орлого буюу DPI гэдэг нь иргэдийн татвар төлсний дараа үлдсэн мөнгөний хэмжээ юм. Энэ бол хүмүүсийн зарцуулж, хэмнэж болох мөнгө юм. Жишээлбэл, хэрэв хүн 1000 доллар олж, 200 долларын татвар төлдөг бол тэдний нэг удаагийн хувийн орлого нь 800 доллар болно.
DPI-ийг дараах байдлаар тооцоолно.
\( \textrm{DPI} = \textrm{PI} - \textrm{Хувь хүний татвар} \)
Эдгээр ойлголтыг илүү сайн ойлгохын тулд зарим жишээг харцгаая.
Сурсан зүйлээ нэгтгэн дүгнэе:
Эдгээр бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг ойлгох нь тухайн улс хэр их мөнгө олдог, ард түмэндээ хэрхэн хуваарилагддагийг мэдэхэд тусалдаг. Энэ мэдлэг нь зарцуулалт, хэмнэлт, хөрөнгө оруулалтын талаар шийдвэр гаргахад чухал ач холбогдолтой.
