Bu dərsdə biz müxtəlif bazar növləri və bu bazarlarda qiymətlərin necə müəyyən edildiyini öyrənəcəyik. Bazarlar alıcı və satıcıların mal və xidmətlərin mübadiləsi üçün bir araya gəldiyi yerlərdir. Mal və ya xidmətin qiyməti alıcıların ödəməyə, satıcıların isə qəbul etməyə hazır olduqları pul məbləğidir.
Alıcıların və satıcıların sayına, mübadilə edilən mal və ya xidmətlərin növünə və rəqabət səviyyəsinə görə müxtəlif növ bazarlar mövcuddur. Bazarların əsas növləri bunlardır:
Mükəmməl rəqabət bazarında çoxlu alıcılar və satıcılar var. Heç bir alıcı və ya satıcı mal və ya xidmətlərin qiymətinə təsir göstərə bilməz. Məhsullar eynidir və bazara giriş-çıxış pulsuzdur. Mükəmməl rəqabət bazarına misal olaraq buğda və ya düyü kimi kənd təsərrüfatı məhsulları bazarını göstərmək olar.
Mükəmməl rəqabətdə qiymət tələb və təklif qüvvələri tərəfindən müəyyən edilir. Təklif əyrisi satıcıların müxtəlif qiymətlərlə satmağa hazır olduqları malın miqdarını göstərir. Tələb əyrisi alıcıların müxtəlif qiymətlərlə almaq istədikləri malın miqdarını göstərir. Tələb və təklif əyrilərinin kəsişdiyi nöqtəyə tarazlıq qiyməti deyilir.
İnhisar bazarında bütün bazara nəzarət edən yalnız bir satıcı var. Satıcı mal və ya xidmətlərin qiymətini təyin etmək səlahiyyətinə malikdir. Məhsulun yaxın əvəzediciləri yoxdur və digər satıcılar üçün giriş üçün yüksək maneələr var. Monopoliyaya misal olaraq su və ya elektrik enerjisi ilə təmin edən yerli kommunal şirkəti göstərmək olar.
İnhisarda qiymət satıcı tərəfindən müəyyən edilir. Satıcı qiyməti öz mənfəətini maksimuma çatdıracaq səviyyədə təyin edəcək. Bu, adətən rəqabətli bazarda qiymətdən yüksəkdir.
Oliqopoliya bazarında bazarda üstünlük təşkil edən bir neçə satıcı var. Bu satıcılar qiymətləri təyin etmək və bazara nəzarət etmək üçün əlbir ola bilərlər. Məhsullar eyni və ya fərqli ola bilər. Oliqopoliya nümunəsi avtomobil sənayesidir, burada bir neçə böyük şirkət bazarda üstünlük təşkil edir.
Oliqopoliyada qiymət satıcılar arasındakı qarşılıqlı əlaqə ilə müəyyən edilir. Onlar bir-biri ilə rəqabət apara və ya qiymətləri müəyyən etmək üçün əlbir ola bilərlər. Qiymət adətən rəqabətli bazardan yüksəkdir, lakin inhisarda olduğundan aşağıdır.
İnhisarçı rəqabət bazarında differensiallaşdırılmış məhsulları satan bir çox satıcı var. Hər bir satıcı öz məhsulunun qiymətinə müəyyən qədər nəzarət edir. Marketə giriş-çıxış pulsuzdur. İnhisarçı rəqabətə misal olaraq hər bir restoranın özünəməxsus yemək təcrübəsi təklif etdiyi restoranlar bazarını göstərmək olar.
İnhisarçı rəqabətdə qiyməti satıcı müəyyən edir. Satıcı öz məhsuluna olan tələbi və rəqabət aparan məhsulların qiymətlərini nəzərə alaraq qiyməti təyin edəcək. Qiymət adətən mükəmməl rəqabətdən yüksəkdir, lakin monopoliyadan aşağıdır.
Qiymətin müəyyən edilməsi mal və ya xidmətin qiymətinin müəyyən edilməsi prosesidir. Qiymətin müəyyən edilməsinə təsir edən əsas amillər tələb və təklif, istehsal xərcləri və bazar strukturudur.
Tələb və təklif qanunu bildirir ki, mal və ya xidmətin qiyməti təklif olunan və tələb olunan kəmiyyətlə müəyyən edilir. Tələb olunan miqdar təklif olunan miqdardan çox olduqda qiymət artacaq. Təqdim olunan miqdar tələb olunan miqdardan çox olduqda, qiymət aşağı düşəcəkdir.
Tarazlıq qiyməti, təklif olunan kəmiyyətin tələb olunan kəmiyyətə bərabər olduğu qiymətdir. Bu, bazarın təmizləndiyi qiymətdir və mal və ya xidmətdə artıqlıq və ya çatışmazlıq yoxdur.
İstehsal xərcləri mal və ya xidmətin istehsalına çəkilən xərclərdir. Bu məsrəflərə xammal, əmək haqqı və əlavə məsrəflər daxildir. Satıcının mənfəət əldə etməsi üçün mal və ya xidmətin qiyməti istehsal xərclərini ödəməlidir.
İstehsal xərcləri artarsa, satıcı mənfəət marjasını saxlamaq üçün mal və ya xidmətin qiymətini qaldıra bilər. Əksinə, istehsal xərcləri azalarsa, satıcı daha çox alıcı cəlb etmək üçün qiyməti aşağı sala bilər.
Bazar strukturu alıcı və satıcıların sayı, rəqabət səviyyəsi və satılan məhsulların növü kimi bazarın xüsusiyyətlərinə aiddir. Bazar strukturu satıcıların qiymət strategiyalarına təsir göstərir.
Rəqabətli bazarda satıcılar qiymətə daha az nəzarət edir və bazar qiymətini qəbul etməlidirlər. İnhisarda satıcı qiymətə daha çox nəzarət edir və onu öz mənfəətini maksimum dərəcədə artıracaq səviyyədə təyin edə bilər. Oliqopoliyada qiymətə satıcılar arasındakı qarşılıqlı təsir təsir göstərir. İnhisarçı rəqabətdə qiymətə məhsulların differensasiyası təsir edir.
Müxtəlif bazarlarda qiymətlərin necə müəyyən edildiyini başa düşmək üçün bəzi nümunələrə baxaq:
Eyni alma satan bir çox fermerin olduğu bir alma bazarını təsəvvür edin. Almanın qiymətini tələb və təklif müəyyən edir. Yaxşı məhsul olsa və almanın tədarükü artarsa, qiymət aşağı düşəcək. Zəif məhsul olsa və almanın tədarükü azalarsa, qiymət qalxacaq.
Təsəvvür edin ki, bir şəhəri su ilə təmin edən yerli kommunal şirkət var. Şirkət yeganə su tədarükçüsü olduğu üçün monopoliyadadır. Şirkət suyun qiymətini mənfəətini maksimuma çatdıracaq səviyyədə təyin edə bilər. Əgər şirkət mənfəətini artırmaq istəyirsə, suyun qiymətini qaldıra bilər.
Bir neçə böyük şirkətin bazarda hökmran olduğu avtomobil sənayesini təsəvvür edin. Bu şirkətlər qiymətləri müəyyən etmək və bazara nəzarət etmək üçün sövdələşə bilər. Əgər şirkətlər avtomobillərinin qiymətini qaldırmağa razılaşsalar, bazarda avtomobillərin qiyməti qalxacaq.
Hər bir restoranın unikal yemək təcrübəsi təklif etdiyi restoranlar bazarını təsəvvür edin. Hər bir restoran öz yeməklərinin qiymətinə müəyyən qədər nəzarət edir. Restoran məşhur yemək təklif edirsə, daha yüksək qiymət tələb edə bilər. Restoran daha çox müştəri cəlb etmək istəyirsə, yeməklərinin qiymətini aşağı sala bilər.
Bu dərsdə biz müxtəlif bazar növləri və bu bazarlarda qiymətlərin necə müəyyən edildiyini öyrəndik. Bazarların əsas növləri mükəmməl rəqabət, inhisarçılıq, oliqopoliya və inhisarçı rəqabətdir. Mal və ya xidmətin qiyməti tələb və təklif qüvvələri, istehsal xərcləri və bazar strukturu ilə müəyyən edilir. Bu anlayışları başa düşmək bizə qiymətlərin real dünyada necə təyin olunduğunu və bazarların necə işlədiyini anlamağa kömək edir.
