Iqtisodiyot qanday ishlashini tushunish muhimdir. Iqtisodchilar iqtisodiyotning salomatligi va hajmini o'lchash uchun turli xil vositalardan foydalanadilar. Ushbu vositalar iqtisodiyot o'sayotganini, qisqarishini yoki o'zgarmasligini tushunishga yordam beradi. Keling, ushbu muhim iqtisodiy o'lchovlarning ayrimlarini bilib olaylik.
Yalpi ichki mahsulot yoki YaIM - bu mamlakatda bir yil ichida ishlab chiqarilgan barcha tovar va xizmatlarning umumiy qiymati. Bu bizga iqtisodiyotning qanchalik katta ekanligini aytadi. YaIM ko'tarilsa, bu iqtisodiyot o'sib borayotganini anglatadi. YaIM pasayganda, bu iqtisodiyotning qisqarishini anglatadi.
Masalan, agar biror mamlakat avtomobillar, kompyuterlar va oziq-ovqat ishlab chiqaradigan bo'lsa, bu barcha mahsulotlarning umumiy qiymati YaIM ni tashkil qiladi. Agar bu yil o‘tgan yilga nisbatan ko‘proq avtomobil, kompyuter va oziq-ovqat ishlab chiqarilsa, yalpi ichki mahsulot ham yuqori bo‘ladi.
Ishsizlik darajasi ishlamoqchi bo'lgan, lekin ish topa olmaydigan odamlar sonini o'lchaydi. U foiz sifatida beriladi. Ishsizlikning yuqori darajasi ko'p odamlar ishsiz qolganligini anglatadi. Ishsizlik darajasining pastligi ishlamoqchi bo'lgan ko'pchilikning ish bilan ta'minlanganligini anglatadi.
Misol uchun, agar shaharda 100 kishi bo'lsa va ulardan 10 nafari ish topa olmasa, ishsizlik darajasi 10% ni tashkil qiladi.
Inflyatsiya - bu tovarlar va xizmatlar narxlarining o'sish sur'ati. Inflyatsiya yuqori bo'lsa, narsalar tezda qimmatlashadi. Inflyatsiya past bo'lsa, narxlar asta-sekin ko'tariladi. Iqtisodchilar yashash narxi qanday o'zgarib borayotganini tushunish uchun inflyatsiyani o'lchaydilar.
Masalan, bu yil bir bo‘lak non 1 dollar, kelasi yili esa 1,10 dollar turadigan bo‘lsa, nonning inflyatsiya darajasi 10% ni tashkil qiladi.
Iste'mol narxlari indeksi yoki CPI, iste'molchilar tovarlar va xizmatlar savatiga to'laydigan vaqt davomida narxlarning o'rtacha o'zgarishini o'lchaydi. Bu savatga oziq-ovqat, kiyim-kechak va transport kabi narsalar kiradi. CPI bizga ko'proq yoki kamroq qimmat narsalar qanchalik qimmatga tushishini tushunishga yordam beradi.
Misol uchun, agar CPI ko'tarilsa, bu tovarlar va xizmatlar savatining o'rtacha narxi oshganligini anglatadi.
Foiz stavkalari - bu pulni qarzga olish qiymati. Foiz stavkalari yuqori bo'lsa, qarz olish qimmatroq bo'ladi. Foiz stavkalari past bo'lsa, qarz olish arzonroq bo'ladi. Markaziy banklar, xuddi Amerika Qo'shma Shtatlaridagi Federal zaxira tizimi kabi, iqtisodiyotni nazorat qilishda yordam berish uchun foiz stavkalarini o'rnatadilar.
Misol uchun, agar siz 5% foiz stavkasi bilan 100 dollar qarz olsangiz, 105 dollarni qaytarishingiz kerak bo'ladi.
Savdo balansi mamlakat eksporti (boshqa mamlakatlarga sotiladigan tovarlar) va import (boshqa mamlakatlardan sotib olingan tovarlar) o'rtasidagi farqni o'lchaydi. Agar mamlakat importdan ko'proq eksport qilsa, u savdo balansiga ega bo'ladi. Agar u eksportdan ko'proq import qilsa, u savdo kamomadiga ega.
Misol uchun, agar biror mamlakat boshqa mamlakatlarga 1 million dollarlik mahsulot sotgan bo'lsa-da, lekin 1,5 million dollarlik tovar sotib olsa, u 500 ming dollarlik savdo kamomadiga ega.
Davlat qarzi - bu mamlakat hukumati qarzga olgan umumiy pul miqdori. Hukumatlar yo'llar, maktablar va shifoxonalar kabi narsalarni to'lash uchun qarz oladi. Agar hukumat qaytara oladiganidan ko'proq qarz olsa, bu iqtisodiy muammolarga olib kelishi mumkin.
Masalan, hukumat yangi yo‘llar qurish uchun 1 milliard dollar qarz olsa, o‘sha 1 milliard dollar davlat qarziga qo‘shiladi.
Iqtisodiy o'sish - bu iqtisodiyot tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar miqdorining vaqt o'tishi bilan o'sishi. Odatda yalpi ichki mahsulotning o'sishi bilan o'lchanadi. Iqtisodiyot o'sganda, odamlar odatda ko'proq ish va yuqori daromadlarga ega bo'ladilar.
Masalan, agar mamlakat yalpi ichki mahsuloti 1 trillion dollardan 1,1 trillion dollargacha o‘sgan bo‘lsa, iqtisodiyot 10 foizga o‘sgan.
Turmush darajasi mamlakatdagi odamlar uchun mavjud bo'lgan boylik, qulaylik va moddiy ne'matlarni o'lchaydi. Yuqori turmush darajasi odamlarning sog'liqni saqlash, ta'lim va uy-joy kabi narsalardan yaxshiroq foydalanishini anglatadi.
Misol uchun, agar mamlakatda odamlar yaxshi maktablar, shifoxonalar va uylardan foydalanish imkoniga ega bo'lsa, ular yuqori turmush darajasiga ega.
