Biz dünyanı müxtəlif yollarla öyrənirik. Xüsusi bir yol epistemologiyanı öyrənməkdir. Epistemologiya şeyləri necə bildiyimizi öyrənir. Bu, biliyin nə olduğunu və yeni faktları necə öyrəndiyimizi anlamağa kömək edir. Bu dərsdə qnoseologiyada iki mühüm fikir haqqında danışacağıq: rasionalizm və empirizm . Bu fikirlər bizə dünya haqqında həqiqəti öyrənəndə və kəşf edəndə ağlımızın necə işlədiyini bildirir.
Epistemologiya böyük sözdür və mənası “bilik öyrənilməsi” deməkdir. Bu kimi suallar soruşur: "Nəyin doğru olduğunu necə bilək?" və "Biz necə öyrənirik?" Bəzi insanlar ağlımızın və düşüncəmizin hər şeyi bilmək üçün ən vacib yol olduğunu düşünür. Başqaları inanır ki, gözlərimiz, qulaqlarımız və digər hisslər bizə həqiqi biliyi verir. Qnoseologiyanı öyrənməklə biz müxtəlif bilik və düşüncə yollarını öyrənə bilərik.
Təsəvvür edin ki, sevimli hekayə kitabınız var. Sözləri oxuyaraq və şəkillərə baxaraq hekayəni bilirsiniz. Epistemologiya həm oxumaq, həm də baxmaq öyrənmək sizə kömək edə biləcəyini anlamağa kömək edir. Eyni şəkildə, ağlımız (rasionalizm) və hisslərimiz (empirizm) ətrafımızdakı dünyanı anlamağımıza kömək edir.
Rasionalizm ağlımızın və düşüncəmizin dünyanı öyrənmək üçün ən yaxşı yol olduğu fikridir. Beynimizi tapmacalar həll etmək, hekayələr təsəvvür etmək və ya oyunun qaydaları haqqında düşünmək üçün istifadə etdiyimiz zaman rasionalizmdən istifadə edirik. Rasionalizm deyir ki, bəzi biliklər təfəkkürdən gəlir. Bir şeyi görməsək və hiss etməsək də, diqqətlə düşünərək onu bilə bilərik.
Məsələn, 2 və 2 kimi iki ədədi əlavə edərkən cavabın 4 olduğunu bilmək üçün ağlınızdan istifadə edirsiniz. Bu həqiqəti bilmək üçün dörd alma görməyə ehtiyac yoxdur. Bu onu göstərir ki, zehnimiz həmişə gözlərimizi və ya qulaqlarımızı istifadə etmədən fikirlər və rəqəmlərlə işləyə bilir.
Bir çox böyük mütəfəkkirlər rasionalizmə inanırdılar. Rene Dekart adlı məşhur mütəfəkkir bir dəfə demişdi: “Mən düşünürəm, deməli, varam”. Bu o deməkdir ki, bizim düşünmə qabiliyyətimiz çox önəmlidir. Bu fikirlər böyük görünsə də, düşünməyin bizə hər zaman yeni şeylər öyrənməyə kömək etdiyini başa düşməklə onları başa düşə bilərsiniz.
Empirizm hisslərimizin dünyanı öyrənmək üçün ən yaxşı yol olması fikridir. Bu o deməkdir ki, görmək, eşitmək, toxunmaq, iyləmək və dadmaq bizə ətrafımız haqqında məlumat verir. Baxmaqla, dinləməklə və ya toxunmaqla öyrənəndə empirizmdən istifadə edirsən.
Məsələn, qırmızı alma görsən, onun qırmızı olduğunu bilirsən, çünki gözlərin bunu deyir. İsti bir şeyə toxunduqda onun isti olduğunu öyrənirsən, çünki istiliyi hiss edirsən. Empirizm bizə hisslərimizin dünya haqqında ipucu toplamağa kömək etdiyini xatırladır.
Bir çox böyük mütəfəkkirlər empirizmi dəstəklədilər. Con Lokk adlı məşhur filosof hesab edirdi ki, biz doğulanda ağlımız boş bir kağız kimidir. Böyüdükcə bu kağızı gördüyümüz, eşitdiyimiz və toxunduğumuz şeylərdən rənglər və sözlərlə doldururuq. Bu sadə fikir, təcrübələrimizin bizi kim olduğumuzu anlamağa kömək edir.
Rasionalizm bizə deyir ki, bəzi şeylər düşünməklə bilinir. Bu o deməkdir ki, zehnimiz hisslərimizdən birbaşa sübuta ehtiyac duymadan ideyalar yarada bilər. Bir tapmacanı çox düşünərək həll etdikdə və ya günün niyə gecədən sonra gəldiyini anlayanda rasional fikirlərdən istifadə edirsiniz.
Rasionalizm başınızdakı riyaziyyat problemini həll etmək kimidir. Təsəvvür edin ki, sizə belə bir problem verilib:
\( \textrm{Əgər } 2+2=4 \textrm{ və } 4+1=5, \textrm{ nədir } 2+2+1? \)
Problemin üzərində düşünərək cavabı tapa bilərsiniz. Cavabın 5 olduğunu bilmək üçün real obyektləri saymağa ehtiyac yoxdur. Bu, görmə və ya toxunma ilə deyil, düşüncənizə əsaslanan bilmə üsuludur.
Hekayələr haqqında düşünəndə və ya nağılda nələrin baş verə biləcəyini təsəvvür etdikdə, ağlından xüsusi bir şəkildə istifadə edirsən. Rasionalizm bizə deyir ki, düşüncələrimiz bizə yeni ideyalar kəşf etməyə və qarşımızda olmayan şeylər haqqında xəyal qurmağa kömək edə bilər.
Empirizm bizə beş duyğumuzun güclü öyrənmə üsulu olduğunu göstərir. Bir şəkil görəndə, mahnı dinləyəndə və ya çiçəyi qoxulayanda dünya haqqında məlumat toplayırsan. Empirizm hər yerdən ipucu toplayan detektiv olmaq kimidir.
Bir misala baxaq: Təsəvvür edin ki, öz bağçanızda çöldəsiniz. Parlaq çiçəklər görürsən, quşların nəğməsini eşidirsən və ayaqlarının altında yumşaq otları hiss edirsən. Bütün bu hisslər təbiəti öyrənməyə kömək etmək üçün birlikdə işləyir. Bu, fəaliyyətdə olan empirizmdir.
Başqa bir misal, siz sinifdə olduğunuz zaman müəllim sizə rəngli diaqram göstərir. Siz ona baxırsınız və gözləriniz sizə nə öyrədildiyini anlamağa kömək edir. Bu vəziyyətdə hissləriniz çox vacibdir, çünki onlar sizə dərsin aydın mənzərəsini verir.
Həm rasionalizm, həm də empirizm öyrənməyə kömək edir, lakin onlar müxtəlif yollarla işləyirlər. İki fikri müqayisə etmək üçün bir neçə sadə məqam var:
Bu şəkildə düşünün. Sadə bir riyazi problemi obyektləri saymadan həll edərkən rasionalizmdən istifadə edirsiniz. Digər tərəfdən, limonun dadına baxanda və onun turşluğunu hiss edəndə dünyanı empirizmlə öyrənirsən. Hər iki yol vacibdir və həyatınızın müxtəlif hissələrini anlamağa kömək edir.
Biz hər gün rasionalizm və empirizmdən istifadə edirik. Gəlin bəzi gündəlik nümunələrə baxaq:
Nümunə 1: Təsəvvür edin ki, siz velosiped sürmüsünüz. İrəli getmək üçün pedal çevirməli olduğunuzu bilirsiniz. Əgər ağlınızdan balans və idarə etməyi xatırlamaq üçün istifadə edirsinizsə, rasionalizmdən istifadə edirsiniz. Bununla belə, yolda əyrilikləri görəndə və ya üzünüzdə küləyin əsdiyini hiss etdikdə, sizə rəhbərlik etmək üçün empirizmdən istifadə edirsiniz.
Misal 2: İncəsənət dərsinizdə siz yeni kölgə yaratmaq üçün rəngləri qarışdırmağı öyrənə bilərsiniz. Hansı rənglərin bir-birinə yaxşı qarışdığını düşünə bilərsiniz. Bu rasionalizmdir. Eyni zamanda, kağızdakı rənglərə baxıb nəticəni görəndə, qarışığın yaraşıqlı və maraqlı olub olmadığını yoxlamaq üçün gözləriniz empirizmdən istifadə edir.
Nümunə 3: Yeni yeməyi ilk dəfə sınadığınız zaman onu bəyənib-bəyənmədiyinizi öyrənmək üçün dad və qoxudan istifadə edirsiniz. Hisslərinizdən ipucu toplayırsız. Bu, empirizmin bariz nümunəsidir. Sonra, o yeməyi sevmədiyinizi xatırlaya və bir daha dadmamağa qərar verə bilərsiniz. Bu yaddaş həm təcrübənizdən (empirizm), həm də sizin üçün nəyin yaxşı olduğu barədə düşüncənizdən (rasionalizmdən) gəlir.
Məktəbdə hər iki bilik yolunu birləşdirərək bir çox mövzuları öyrənirsiniz. Hekayəni oxuyanda onu anlamaq üçün gözlərinizdən (empirizm) və beyninizdən (rasionalizm) istifadə edirsiniz. Dərsi dinləyəndə müəllimin sözlərini eşidirsən və sonra onların nə demək olduğunu düşünürsən. Bu, həm ağılın, həm də hisslərin vacib olduğunu göstərir.
Uzun müddət əvvəl bir çox ağıllı insanlar necə öyrəndiyimizi düşünürdülər. Bu mütəfəkkirlərdən ikisi Rene Dekart və Con Lokdur. Onların fikirləri çətin səslənsə də, biz onları sadə şəkildə başa düşə bilərik.
Rene Dekart rasionalizmin güclü tərəfdarı idi. O, dərindən və diqqətlə düşünməklə dünya haqqında bir çox həqiqətləri öyrənə biləcəyimizə inanırdı. Cavab tapmaq üçün ağlımıza etibar etməyimizi istədi. Məsələn, riyaziyyat dərsi zamanı problem üzərində diqqətlə fikirləşirsinizsə, Dekartın ağıldan istifadə ideyasına əməl edirsiniz.
Con Lokk isə empirizmə inanırdı. O öyrətdi ki, zehnimiz boş bir səhifə kimi başlayır. Böyüdükcə o səhifəni gördüyümüz, eşitdiyimiz, toxunduğumuz, daddığımız və qoxuladığımız şeylərlə doldururuq. Lokkun fikirləri bizə təcrübənin vacib olduğunu xatırladır. Əlifbanı eşidib, lövhədə görüb öyrənəndə bu, empirizm nümunəsidir.
Bu böyük mütəfəkkirlərin hər ikisi bizə öyrənməyin bir çox yollarının olduğunu anlamağa kömək edir. Onlar bizə öyrədirlər ki, həm ağlımızdan, həm də hisslərimizdən istifadə etməklə dünya haqqında tam təsəvvür yarada bilərik.
Rasionalizm və empirizm fərqli görünsə də, bir çox cəhətdən birlikdə işləyirlər. Gündəlik həyatımızda öyrənmək üçün yalnız bir üsuldan istifadə etmirik. Biz eyni zamanda həm düşüncəmizi, həm də hisslərimizi istifadə edirik.
Təsəvvür edin ki, siz əyləncəli elmi təcrübə üzərində işləyən bir sinifdəsiniz. Əvvəlcə təcrübəni diqqətlə izləyirsiniz. Gözləriniz və qulaqlarınız bütün detalları götürür. Bu empirizmdir. Sonra, nə baş verə biləcəyini və təcrübənin nə üçün işlədiyini düşünürsən. Bu rasionalizmdir. Hər iki üsul birlikdə işlədikdə, mövzu haqqında güclü biliklər əldə edirsiniz.
Bu fikir ev tikmək kimidir. Kərpic və harç (hisslərimiz) evə güc və forma verir. Dizayn və plan (düşüncəmiz) hər şeyin bir-birinə gözəl uyğunlaşdığına əmin olur. Hər ikisi gözəl, möhkəm ev üçün lazımdır. Eyni şəkildə, biliyimizi qurmaq üçün həm hisslərimiz, həm də düşüncələrimiz lazımdır.
Hər gün bir çox seçim edirsən. Bəzi seçimlər gördüklərinizdən və ya hiss etdiklərinizdən, bəziləri isə düşünməkdən və planlaşdırmaqdan irəli gəlir. Məsələn, nə geyinəcəyinizi seçdiyiniz zaman köynəyinizin parlaq və təmiz olduğunu görə bilərsiniz. Yəni gözlərindən istifadə edir. Ancaq hansı köynəyi daha çox bəyəndiyinizi də düşünə bilərsiniz və bu, beyninizi istifadə etdiyinizi göstərir. Bu birlikdə işləyən empirizm və rasionalizmin qarışığıdır.
Oyuncaqlarınızla oynadığınız zaman, oyununuzun qaydalarına qərar vermək üçün rasionalizmdən istifadə edə bilərsiniz. Oyunun necə işlədiyini və qazanan hərəkətlərin nə ola biləcəyini düşünürsən. Eyni zamanda, hansı oyuncağın ən sürətli və ya hansı blokun ən güclü olduğunu görmək üçün empirizmdən istifadə edirsiniz. Hər iki öyrənmə yolu daha yaxşı seçimlər etməyə və dünyanı anlamağa kömək edir.
Təbiətdə bu fikirlər bizə hava, heyvanlar və bitkilər haqqında öyrənməyə kömək edir. Göydə buludların dəyişdiyini seyr edərkən, yağış və ya günəş işığını görmək üçün hisslərinizdən istifadə edirsiniz. Sonra havanın niyə dəyişdiyini düşünmək üçün ağlınızdan istifadə edirsiniz. Bu, rasionalizm və empirizmin yan-yana işləməsinin başqa bir yoludur.
Nə rasionalizmin, nə də empirizmin öyrənməyin yeganə yolu olmadığını bilmək vacibdir. Çox vaxt bir-birlərinə dəstək olurlar. Bəzən tək düşünmək sizə tam cavab verməyə bilər. Digər vaxtlar, sadəcə gördüyünüzə güvənmək kifayət olmaya bilər. Hər iki üsuldan istifadə etməklə, siz hər şeyi daha güclü başa düşəcəksiniz.
Məsələn, heyvanları öyrənirsinizsə, ağlınız sizə heyvanların yaşamaq üçün yeməyə ehtiyacı olduğunu söyləyə bilər. Ancaq onları seyr etməklə və yediklərini görməklə, onların vərdişləri haqqında daha çox təfərrüat öyrənirsiniz, məsələn, hansı yemək növlərini bəyənirlər və onu necə tapırlar. Bu fikir birləşməsi heyvanları daha yaxşı başa düşməyə kömək edir.
Həm rasionalizm, həm də empirizmdən istifadə sizi diqqətli və ağıllı öyrənən edir. Beyniniz suallar verməkdə bacarıqlı olacaq və hissləriniz sizə cavab tapmağa kömək edəcək. Birlikdə onlar sizə maraqlı olmağa və hər gün bir çox yeni ideyaları kəşf etməyə kömək edir.
Rasionalizm və empirizm ideyalarından təkcə məktəb dərslərində istifadə olunmur; həm də sinifdən kənar bir çox yerlərdə kömək edirlər. Həkimlər, elm adamları və hətta mühəndislər bu fikirlərdən yeni şeylər öyrənmək və problemləri həll etmək üçün istifadə edirlər.
Məsələn, bir həkim ürək döyüntüsünü dinləyərkən və ya temperaturunuza baxanda empirizmdən istifadə edir. Onlar həmçinin hansı testlərin aparılacağını və ya hansı dərmanın ən yaxşı nəticə verə biləcəyini düşünərkən rasionalizmdən istifadə edirlər. Hər iki üsul həkimə sağlamlığınızla bağlı düzgün qərarlar qəbul etməyə kömək edir.
Alimlər təbiəti müşahidə etmək üçün öz hisslərindən istifadə edirlər. Onlar səmada ulduzları seyr edir, bitki və heyvanları araşdırırlar. Sonra bu hadisələrin niyə baş verdiyini izah etmək üçün düşüncələrindən istifadə edirlər. Bu, mühüm kəşflərə səbəb olan empirizm və rasionalizmin qarışığıdır.
Mühəndislər də bu fikirlərdən istifadə edirlər. Körpü tikərkən mühəndislər materialları diqqətlə izləyir və dizaynı diqqətlə düşünürlər. Onlar həm gördüklərindən, həm də kitablardan və təcrübələrdən bildiklərindən istifadə edərək strukturu təhlükəsiz və möhkəm olması üçün planlaşdırırlar. Bu onu göstərir ki, ağlımızı hiss orqanlarımızla birlikdə istifadə etmək real dünyada çox faydalıdır.
Sinifinizdə siz artıq hər zaman rasionalizm və empirizmdən istifadə edirsiniz. Kitab oxuyanda sözləri və şəkilləri görürsən. Gözləriniz sizə hekayənin nə olduğunu söyləyir və ağlınız onu anlamaq üçün çalışır. Sadə tapmacanı həll edəndə çox düşünür və məntiqdən istifadə edirsiniz. Problemə birbaşa toxunmasanız belə, ağlınız nümunələr və qaydalar tapır.
Bir çox müəllim sizdən həm düşüncənizi, həm də müşahidə bacarıqlarınızı göstərməyinizi xahiş edir. Məsələn, elm dərsində bir təcrübəni diqqətlə izləyə bilərsiniz. Sonra fikirləri bir araya gətirərək nə baş verdiyini izah edə bilərsiniz. Bu öyrənmə qarışığı sizə xatırlamağa və daha yaxşı başa düşməyə kömək edir.
Dostlarınızla oyun oynadığınız zaman belə, bilmənin hər iki üsulundan istifadə edirsiniz. Başqalarının necə oynadığını görürsən və onların fikirlərini dinləyirsən. Sonra növbəti hərəkətinizin nə olacağını düşünürsünüz. Hisslərinizi və düşüncələrinizi birləşdirdiyiniz zaman yaxşı dost və ağıllı komanda yoldaşı olmağı öyrənirsiniz.
Rasionalizm və empirizm bizə bir çox cəhətdən böyüməyə və öyrənməyə kömək edir. Onlar bizə maraqlı olmağı və ətrafımızdakı dünya haqqında suallar verməyi öyrədirlər. Diqqətlə düşünərək və diqqətlə izləməklə biz güclü bilik bazası qururuq. Bu, problemləri həll etməkdə və yeni ideyaları başa düşməkdə bizi daha yaxşı edir.
Onlar həmçinin bizə öyrənməyin tək bir yol olmadığını göstərir. Bəzən beynimizdən istifadə edərək, bəzən hisslərimizlə öyrənirik. Hər iki yol vacibdir və dünyanı müxtəlif rənglərdə və formalarda görməyə kömək edir. Bu fikirləri bildiyiniz zaman hər yeni faktın ağlınız və hisslərinizin birlikdə istifadəsi ilə qurulduğunu xatırlaya bilərsiniz.
Bu fikirlər həm də bizə sual verməkdən heç vaxt əl çəkməməyi xatırladır. Hər dəfə yeni bir şey görəndə və ya qəribə bir fikir haqqında düşünəndə epistemologiya ilə məşğul olursunuz. “Mən bunu haradan bilirəm?” deyə soruşmaqla öyrənirsiniz. və "Sonra nə edə bilərəm?" Bu bilik axtarışı həyatı əyləncəli və sürprizlərlə dolu edir.
Bu gün biz rasionalizm və empirizmin böyük ideyalarını araşdırdıq. Öyrəndik ki:
Unutmayın ki, hər gün yeni bir şey öyrənmək şansıdır. Göyün niyə mavi olduğunu, bitkilərin necə böyüdüyünü və ya bir kitabın niyə gözəl bir hekayə danışdığını soruşduqda, qnoseologiyanı araşdırırsınız. Siz həyatı dərk etmək üçün zehninizdən bir detektiv (rasionalizm), hisslərinizdən isə böyüdücü şüşə (empirizm) kimi istifadə edirsiniz.
Suallar verməyə davam edin və ətrafınızdakı hər şeylə maraqlanın. Gördüyünüz, eşitdiyiniz, toxunduğunuz, daddığınız və qoxuladığınız həm düşüncələriniz, həm də hissləriniz vacibdir. Onlar sizə daha ağıllı böyüməyə və dünyanın gözəlliyini görməyə kömək edir.
Bu dərs göstərir ki, bilik müxtəlif formalarda olur. İstər başınızdakı tapmacanı həll edirsiniz, istərsə də göy qurşağının rənglərini araşdırırsınız, xüsusi bir şəkildə öyrənirsiniz. Həm rasionalizm, həm də empirizm dünyanızı anlamağa kömək etmək üçün birlikdə işləyən iki ən yaxşı dost kimidir.
Həmişə unutmayın ki, öyrənmə bir səyahətdir. Hər yeni ideya bu yolda irəliyə doğru bir addımdır. Düşünmək üçün ağlınızı, görmək üçün hisslərinizi istifadə edin. Bu, hər günü kəşflər və gözəl sürprizlərlə dolu bir macəraya çevirir.
Böyüdükcə və dünya haqqında daha çox öyrəndikcə, bu fikirləri ürəyinizə yaxın saxlayın. Onlar gördüyünüz yeni şeyləri anlamağa və onların arxasında duran səbəbləri anlamağa kömək edəcəklər. Heyrətamiz beyniniz və güclü hisslərinizlə siz kəşf etməyə, suallar verməyə və həyatın bütün sirlərini öyrənərək əylənməyə hazırsınız.
Xülasə, rasionalizm bizə düşüncələrimizə və məntiqimizə güvənməyi öyrədir, empirizm isə hisslərimizlə yaşadıqlarımıza etibar etməyi xatırladır. Hər bir üsul həqiqətin unikal bir hissəsini üzə çıxarır. Birlikdə onlar nəyin həqiqi və doğru olduğunu necə bildiyimiz haqqında tam təsəvvür yaradırlar. Öyrənməyə bu balanslaşdırılmış yanaşma, həyatın sizi hara aparmasından asılı olmayaraq, həmişə sizə rəhbərlik etməyə kömək edəcək bir xəzinədir.
