Ne mësojmë rreth botës në shumë mënyra. Një mënyrë e veçantë është duke studiuar epistemologjinë . Epistemologjia është studimi i mënyrës se si i njohim gjërat. Na ndihmon të kuptojmë se çfarë është dija dhe si mësojmë fakte të reja. Në këtë mësim, do të flasim për dy ide të rëndësishme në epistemologji: racionalizmin dhe empirizmin . Këto ide na tregojnë se si funksionon mendja jonë kur mësojmë dhe zbulojmë të vërtetën rreth botës.
Epistemologjia është një fjalë e madhe që do të thotë "studimi i dijes". Ajo bën pyetje si: "Si e dimë se çfarë është e vërtetë?" dhe "Si mësojmë?" Disa njerëz mendojnë se mendja dhe të menduarit tonë janë mënyrat më të rëndësishme për të njohur gjërat. Të tjerë besojnë se sytë, veshët dhe shqisat e tjera janë ato që na japin dijen e vërtetë. Duke studiuar epistemologjinë, ne mund të mësojmë rreth mënyrave të ndryshme të të diturit dhe të të menduarit.
Imagjino sikur ke një libër me përralla të preferuar. E njeh historinë duke lexuar fjalët dhe duke parë figurat. Epistemologjia na ndihmon të kuptojmë se si leximi ashtu edhe shikimi mund të të ndihmojnë të mësosh. Në të njëjtën mënyrë, mendja jonë (racionalizmi) dhe shqisat tona (empirizmi) na ndihmojnë të kuptojmë botën përreth nesh.
Racionalizmi është ideja se mendja dhe të menduarit tonë janë mënyrat më të mira për të mësuar rreth botës. Kur e përdorim trurin tonë për të zgjidhur enigma, për të imagjinuar histori ose për të menduar rreth rregullave të një loje, ne përdorim racionalizmin. Racionalizmi thotë se një pjesë e njohurive vjen nga arsyetimi. Edhe nëse nuk e shohim ose nuk e ndiejmë diçka, mund ta dimë atë duke menduar me kujdes për të.
Për shembull, kur mbledh dy numra si 2 dhe 2, përdor mendjen për të ditur se përgjigja është 4. Nuk ke nevojë të shohësh katër mollë për ta ditur këtë fakt. Kjo tregon se mendja jonë mund të punojë me ide dhe numra pa përdorur gjithmonë sytë ose veshët tanë.
Shumë mendimtarë të mëdhenj besonin në racionalizëm. Një mendimtar i famshëm i quajtur René Descartes dikur tha: "Unë mendoj, pra ekzistoj". Kjo do të thotë që aftësia jonë për të menduar është shumë e rëndësishme. Edhe pse këto ide mund të duken të mëdha, ju mund t'i kuptoni ato duke kuptuar se të menduarit na ndihmon të mësojmë gjëra të reja gjatë gjithë kohës.
Empirizmi është ideja se shqisat tona janë mënyra më e mirë për të mësuar rreth botës. Kjo do të thotë që të parit, të dëgjuarit, të prekurit, të nuhaturit dhe të shijuarit na japin informacion rreth mjedisit tonë. Kur mësoni duke shikuar, dëgjuar ose prekur, po përdorni empirizmin.
Për shembull, nëse shihni një mollë të kuqe, e dini se është e kuqe sepse sytë tuaj jua tregojnë këtë. Kur prekni diçka të nxehtë, mësoni se është e ngrohtë sepse e ndjeni nxehtësinë. Empirizmi na kujton se shqisat tona na ndihmojnë të mbledhim të dhëna rreth botës.
Shumë mendimtarë të mëdhenj mbështetën empirizmin. Një filozof i famshëm i quajtur John Locke besonte se mendja jonë është si një letër e bardhë kur lindim. Ndërsa rritemi, e mbushim këtë letër me ngjyra dhe fjalë nga gjërat që shohim, dëgjojmë dhe prekim. Kjo ide e thjeshtë na ndihmon të kuptojmë se përvojat tona na bëjnë ata që jemi.
Racionalizmi na tregon se disa gjëra njihen duke menduar. Kjo do të thotë që mendja jonë mund të krijojë ide pa pasur nevojë për prova të drejtpërdrejta nga shqisat tona. Kur zgjidhni një enigmë duke menduar shumë ose kur kuptoni pse dita vjen pas natës, përdorni ide racionale.
Racionalizmi është si të zgjidhësh një problem matematikor në kokën tënde. Imagjino që të jepet një problem si:
\( \textrm{Nëse } 2+2=4 \textrm{ dhe } 4+1=5, \textrm{ çfarë është } 2+2+1? \)
Mund ta gjesh përgjigjen duke menduar mirë për problemin. Nuk ke nevojë të numërosh objekte të vërteta për të ditur se përgjigjja është 5. Kjo është një mënyrë e të diturit që mbështetet në të menduarit tënd, jo në të parin ose prekjen.
Kur mendoni për histori ose imagjinoni se çfarë mund të ndodhë në një përrallë, ju po e përdorni mendjen tuaj në një mënyrë të veçantë. Racionalizmi na tregon se mendimet tona mund të na ndihmojnë të eksplorojmë ide të reja dhe të ëndërrojmë për gjëra që nuk janë pikërisht para nesh.
Empirizmi na tregon se pesë shqisat tona janë një mënyrë e fortë e të mësuarit. Kur shihni një fotografi, dëgjoni një këngë ose nuhatni një lule, po mbledhni informacione rreth botës. Empirizmi është si të jesh një detektiv që mbledh të dhëna nga kudo.
Le të shohim një shembull: Imagjinoni sikur jeni jashtë në kopshtin tuaj. Shikoni lule të ndritshme, dëgjoni zogjtë që këndojnë dhe ndjeni barin e butë nën këmbët tuaja. Të gjitha këto shqisa punojnë së bashku për t'ju ndihmuar të mësoni rreth natyrës. Ky është empirizmi në veprim.
Një shembull tjetër është kur ndodheni në një klasë dhe mësuesi/ja ju tregon një diagramë shumëngjyrëshe. Ju e shikoni atë dhe sytë tuaj ju ndihmojnë të kuptoni se çfarë po mësohet. Në këtë situatë, shqisat tuaja janë shumë të rëndësishme sepse ato ju japin një pamje të qartë të mësimit.
Si racionalizmi ashtu edhe empirizmi na ndihmojnë të mësojmë, por funksionojnë në mënyra të ndryshme. Ja disa pika të thjeshta për të krahasuar dy idetë:
Mendojeni në këtë mënyrë. Kur zgjidhni një problem të thjeshtë matematikor pa numëruar objekte, përdorni racionalizmin. Nga ana tjetër, kur shijoni një limon dhe ndjeni thartinë e tij, mësoni rreth botës përmes empirizmit. Të dyja mënyrat janë të rëndësishme dhe ju ndihmojnë të kuptoni pjesë të ndryshme të jetës suaj.
Ne përdorim racionalizmin dhe empirizmin çdo ditë. Le të shohim disa shembuj të përditshëm:
Shembulli 1: Imagjinoni sikur po ngisni biçikletën tuaj. E dini që duhet të pedaloni për të ecur përpara. Nëse përdorni mendjen për të kujtuar se si të ekuilibroni dhe të drejtoni, po përdorni racionalizmin. Megjithatë, kur shihni gungat në rrugë ose ndjeni erën në fytyrën tuaj, po përdorni empirizmin për t'ju udhëhequr.
Shembulli 2: Në orën e artit, mund të mësoni të përzieni ngjyrat për të krijuar një nuancë të re. Mund të mendoni se cilat ngjyra përzihen mirë me njëra-tjetrën. Ky është racionalizëm. Në të njëjtën kohë, kur shikoni ngjyrat në letër dhe shihni rezultatin, sytë tuaj përdorin empirizmin për të kontrolluar nëse përzierja është e bukur dhe interesante.
Shembulli 3: Kur provoni një ushqim të ri për herë të parë, përdorni shijen dhe nuhatjen për të mësuar nëse ju pëlqen. Ju mbledhni të dhëna nga shqisat tuaja. Ky është një shembull i qartë i empirizmit. Pastaj, më vonë mund të kujtoni se nuk ju pëlqeu ai ushqim dhe të vendosni të mos e provoni më. Ky kujtim vjen si nga përvoja juaj (empirizmi) ashtu edhe nga të menduarit tuaj (racionalizmi) rreth asaj që është e mirë për ju.
Në shkollë, mëson shumë lëndë duke kombinuar të dyja mënyrat e të diturit. Kur lexon një histori, përdor sytë (empirizëm) dhe trurin (racionalizëm) për ta kuptuar atë. Kur dëgjon një mësim, dëgjon fjalët e mësuesit dhe pastaj mendon se çfarë domethënie kanë ato. Kjo tregon se si mendja ashtu edhe shqisat janë të rëndësishme.
Shumë kohë më parë, shumë njerëz të zgjuar menduan se si mësojmë. Dy nga këta mendimtarë janë René Descartes dhe John Locke. Edhe pse idetë e tyre mund të duken të vështira, ne mund t'i kuptojmë ato në një mënyrë të thjeshtë.
René Descartes ishte një mbështetës i fortë i racionalizmit. Ai besonte se duke menduar thellë dhe me kujdes, mund të mësojmë shumë të vërteta rreth botës. Ai donte që ne t'i besonim mendjeve tona për të gjetur përgjigje. Për shembull, nëse mendoni me kujdes për një problem gjatë një ore matematike, po ndiqni idenë e Descartes për përdorimin e arsyes.
Nga ana tjetër, John Locke besonte në empirizëm. Ai mësonte se mendja jonë fillon si një faqe e bardhë. Ndërsa rritemi, e mbushim atë faqe me gjëra që shohim, dëgjojmë, prekim, shijojmë dhe nuhasim. Idetë e Locke-ut na kujtojnë se përvoja është e rëndësishme. Kur e mësoni alfabetin duke e dëgjuar dhe duke e parë në një tabelë, ky është një shembull i empirizmit.
Të dy këta mendimtarë të mëdhenj na ndihmojnë të kuptojmë se ka shumë mënyra për të mësuar. Ata na mësojnë se përdorimi i mendjes dhe shqisave tona do të na japë një pamje të plotë të botës.
Edhe pse racionalizmi dhe empirizmi duken të ndryshëm, ato funksionojnë së bashku në shumë mënyra. Në jetën tonë të përditshme, ne nuk përdorim vetëm një metodë për të mësuar. Ne përdorim si të menduarit ashtu edhe shqisat tona në të njëjtën kohë.
Imagjinoni sikur jeni në një klasë duke punuar në një eksperiment shkencor argëtues. Së pari, e shikoni eksperimentin nga afër. Sytë dhe veshët tuaj kapin të gjitha detajet. Ky është empirizëm. Më pas, mendoni se çfarë mund të ndodhë dhe pse eksperimenti funksionon. Ky është racionalizëm. Kur të dyja metodat funksionojnë së bashku, ju ndërtoni njohuri të forta rreth temës.
Kjo ide është si ndërtimi i një shtëpie. Tullat dhe llaçi (shqisat tona) i japin shtëpisë forcë dhe formë. Projektimi dhe plani (të menduarit tonë) sigurohen që gjithçka të përshtatet mirë së bashku. Të dyja janë të nevojshme për një shtëpi të bukur dhe të fortë. Në të njëjtën mënyrë, si shqisat ashtu edhe mendimet tona janë të nevojshme për të ndërtuar njohuritë tona.
Çdo ditë, ti bën shumë zgjedhje. Disa zgjedhje vijnë nga ajo që sheh ose ndjen, dhe disa vijnë nga të menduarit dhe planifikimi. Për shembull, kur zgjedh se çfarë të veshësh, mund të shohësh që këmisha jote është e shndritshme dhe e pastër. Kjo do të thotë të përdorësh sytë e tu. Por, mund të mendosh edhe se cila këmishë të pëlqen më shumë, dhe kjo tregon se po përdor trurin tënd. Ky është një përzierje e empirizmit dhe racionalizmit që punojnë së bashku.
Kur luani me lodrat tuaja, mund të përdorni racionalizmin për të vendosur rregullat e lojës suaj. Mendoni se si funksionon loja dhe cilat mund të jenë lëvizjet fituese. Në të njëjtën kohë, përdorni empirizmin për të parë se cila lodër është më e shpejta ose cili bllok është më i forti. Të dyja mënyrat e të mësuarit ju ndihmojnë të bëni zgjedhje më të mira dhe të kuptoni botën.
Në natyrë, këto ide na ndihmojnë të mësojmë rreth motit, kafshëve dhe bimëve. Kur shikoni retë që ndryshojnë në qiell, përdorni shqisat tuaja për të parë shiun ose diellin. Pastaj përdorni mendjen tuaj për të menduar pse ndryshon moti. Kjo është një mënyrë tjetër se si racionalizmi dhe empirizmi punojnë krah për krah.
Është e rëndësishme të dish se as racionalizmi dhe as empirizmi nuk janë e vetmja mënyrë për të mësuar. Shumë herë, ato mbështesin njëra-tjetrën. Ndonjëherë, të menduarit vetëm mund të mos të japë përgjigjen e plotë. Herë të tjera, thjesht mbështetja në atë që sheh mund të mos jetë e mjaftueshme. Duke përdorur të dyja metodat, ke një mënyrë më të fortë për të kuptuar gjërat.
Për shembull, nëse po studioni kafshët, mendja juaj mund t'ju tregojë se kafshët kanë nevojë për ushqim për të jetuar. Por, duke i vëzhguar dhe duke i parë të hanë, mësoni më shumë detaje rreth zakoneve të tyre, si p.sh. llojet e ushqimit që u pëlqejnë dhe si e gjejnë atë. Ky kombinim idesh ju ndihmon t'i kuptoni më mirë kafshët.
Përdorimi i racionalizmit dhe empirizmit ju bën një nxënës të kujdesshëm dhe të zgjuar. Mendja juaj do të bëhet e mirë në bërjen e pyetjeve dhe shqisat tuaja do t'ju ndihmojnë të gjeni përgjigje. Së bashku, ato ju ndihmojnë të jeni kuriozë dhe të eksploroni shumë ide të reja çdo ditë.
Idetë e racionalizmit dhe empirizmit nuk përdoren vetëm në mësimet shkollore; ato ndihmojnë edhe në shumë vende jashtë klasës. Mjekët, shkencëtarët dhe madje edhe inxhinierët i përdorin këto ide për të mësuar gjëra të reja dhe për të zgjidhur probleme.
Për shembull, një mjek përdor empirizmin kur dëgjon rrahjet e zemrës suaj ose shikon temperaturën tuaj. Ata përdorin gjithashtu racionalizmin kur mendojnë se cilat analiza duhet të bëjnë ose cili ilaç mund të funksionojë më mirë. Të dyja mënyrat e ndihmojnë mjekun të marrë vendime të mira në lidhje me shëndetin tuaj.
Shkencëtarët përdorin shqisat e tyre për të vëzhguar natyrën. Ata vëzhgojnë yjet në qiell dhe shqyrtojnë bimët dhe kafshët. Pastaj, ata përdorin të menduarit e tyre për të shpjeguar pse ndodhin këto gjëra. Ky është një përzierje e empirizmit dhe racionalizmit që çon në zbulime të rëndësishme.
Inxhinierët i përdorin gjithashtu këto ide. Kur ndërtojnë një urë, inxhinierët i vëzhgojnë nga afër materialet dhe mendojnë me kujdes për projektin. Ata e planifikojnë strukturën në mënyrë që të jetë e sigurt dhe e fortë, duke përdorur si atë që shohin ashtu edhe atë që dinë nga librat dhe eksperimentet. Kjo tregon se përdorimi i mendjes sonë së bashku me shqisat tona është shumë i dobishëm në botën reale.
Në klasën tuaj, ju tashmë përdorni racionalizmin dhe empirizmin gjatë gjithë kohës. Kur lexoni një libër, ju shihni fjalët dhe figurat. Sytë tuaj ju tregojnë se cila është historia dhe mendja juaj punon për ta kuptuar atë. Kur zgjidhni një enigmë të thjeshtë, mendoni shumë dhe përdorni logjikën. Mendja juaj gjen modele dhe rregulla edhe kur nuk e prekni drejtpërdrejt problemin.
Shumë mësues ju kërkojnë të tregoni aftësitë tuaja si në të menduar ashtu edhe në të vëzhguar. Për shembull, në një orë shkence, mund të shikoni me kujdes një eksperiment. Pastaj, mund të shpjegoni se çfarë ndodhi duke bashkuar ide. Ky kombinim i të nxënit ju ndihmon të mbani mend dhe të kuptoni më mirë.
Edhe kur luan lojëra me miqtë, përdor të dyja mënyrat e të diturit. Shikon se si luajnë të tjerët dhe dëgjon idetë e tyre. Pastaj mendon se cili duhet të jetë hapi yt i radhës. Kur kombinon ndjenjat dhe mendimet e tua, mëson si të jesh një mik i mirë dhe një shok skuadre i zgjuar.
Racionalizmi dhe empirizmi na ndihmojnë të rritemi dhe të mësojmë në shumë mënyra. Ato na mësojnë të jemi kuriozë dhe të bëjmë pyetje rreth botës përreth nesh. Duke menduar me kujdes dhe duke vëzhguar nga afër, ne ndërtojmë një bazë të fortë njohurish. Kjo na bën më të mirë në zgjidhjen e problemeve dhe në kuptimin e ideve të reja.
Ato na tregojnë gjithashtu se të mësuarit nuk është një mënyrë e vetme. Ndonjëherë mësojmë duke përdorur vetëm trurin tonë dhe herë të tjera përmes shqisave tona. Të dyja mënyrat janë të rëndësishme dhe na ndihmojnë ta shohim botën në shumë ngjyra dhe forma të ndryshme. Kur i dini këto ide, mund të mbani mend se çdo fakt i ri ndërtohet duke përdorur mendjen dhe shqisat tuaja së bashku.
Këto ide na kujtojnë gjithashtu të mos ndalemi kurrë së bëri pyetje. Sa herë që shihni diçka të re ose mendoni për një ide të çuditshme, ju po praktikoni epistemologjinë. Ju mësoni duke pyetur: "Si e di këtë?" dhe "Çfarë mund të bëj më pas?" Ky kërkim për dije e bën jetën argëtuese dhe plot surpriza.
Sot, kemi eksploruar idetë e mëdha të racionalizmit dhe empirizmit. Mësuam se:
Mbani mend, çdo ditë është një shans për të mësuar diçka të re. Kur pyet pse qielli është blu, si rriten bimët ose pse një libër tregon një histori të mrekullueshme, po eksploron epistemologjinë. E përdor mendjen si një detektiv (racionalizëm) dhe shqisat si një xham zmadhues (empirizëm) për të kuptuar jetën.
Vazhdo të bësh pyetje dhe ji kurioz për gjithçka që të rrethon. Si mendimet ashtu edhe ndjenjat e tua nga ajo që sheh, dëgjon, prek, shijon dhe nuhat kanë rëndësi. Ato të ndihmojnë të bëhesh më i zgjuar dhe të shohësh bukurinë e botës.
Ky mësim tregon se dija vjen në shumë forma. Pavarësisht nëse po zgjidhni një enigmë në kokën tuaj apo po eksploroni ngjyrat e ylberit, ju po mësoni në një mënyrë të veçantë. Si racionalizmi ashtu edhe empirizmi janë si dy miq më të mirë që punojnë së bashku për t'ju ndihmuar të kuptoni botën tuaj.
Gjithmonë mbaj mend se të mësuarit është një udhëtim. Çdo ide e re është një hap përpara në atë udhëtim. Përdor mendjen tënde për të menduar dhe shqisat e tua për të parë. Kjo e bën çdo ditë një aventurë plot zbulime dhe surpriza të mrekullueshme.
Ndërsa rritesh dhe mëson më shumë rreth botës, mbaji këto ide afër zemrës sate. Ato do të të ndihmojnë t’u japësh kuptim gjërave të reja që sheh dhe të kuptosh arsyet që fshihen pas tyre. Me trurin tënd të mrekullueshëm dhe shqisat e tua të forta, je gati të eksplorosh, të bësh pyetje dhe të argëtohesh duke mësuar rreth të gjitha mistereve të jetës.
Si përmbledhje, racionalizmi na mëson t’u besojmë mendimeve dhe logjikës sonë, ndërsa empirizmi na kujton të besojmë në atë që përjetojmë përmes shqisave tona. Çdo metodë nxjerr në dritë një pjesë unike të së vërtetës. Së bashku, ato krijojnë një pamje të plotë se si e dimë se çfarë është reale dhe e vërtetë. Kjo qasje e ekuilibruar ndaj të mësuarit është një thesar që do t’ju ndihmojë gjithmonë të udhëheqni, pavarësisht se ku ju çon jeta.
