Biz dunyoni ko'p jihatdan o'rganamiz. Maxsus usullardan biri epistemologiyani o'rganishdir. Epistemologiya - bu narsalarni qanday bilishimizni o'rganishdir. Bu bilim nima ekanligini va yangi faktlarni qanday o'rganishimizni tushunishga yordam beradi. Ushbu darsda biz epistemologiyaning ikkita muhim g'oyasi haqida gapiramiz: ratsionalizm va empirizm . Bu g'oyalar bizga dunyo haqidagi haqiqatni o'rganganimizda va kashf qilganimizda ongimiz qanday ishlashini aytadi.
Epistemologiya katta so'z bo'lib, "bilimni o'rganish" degan ma'noni anglatadi. U shunday savollarni so'raydi: "Biz nima haqiqat ekanligini qayerdan bilamiz?" va "Biz qanday o'rganamiz?" Ba'zi odamlar aqlimiz va fikrlashimiz narsalarni bilishning eng muhim usuli deb o'ylashadi. Boshqalar esa bizning ko'zlarimiz, quloqlarimiz va boshqa hislarimiz bizga haqiqiy bilim beradi, deb hisoblashadi. Epistemologiyani o'rganish orqali biz bilish va fikrlashning turli usullarini o'rganishimiz mumkin.
Tasavvur qiling, sizning sevimli hikoyangiz bor. Siz so'zlarni o'qib, rasmlarga qarab hikoyani bilasiz. Epistemologiya bizga o'qish va qarash sizga o'rganishga yordam berishini tushunishga yordam beradi. Xuddi shunday, bizning ongimiz (ratsionalizm) va his-tuyg'ularimiz (empirizm) ikkalamiz ham atrofimizdagi dunyoni tushunishimizga yordam beradi.
Ratsionalizm - bu bizning ongimiz va fikrlashimiz dunyoni o'rganishning eng yaxshi usuli degan g'oyadir. Biz miyamizdan boshqotirmalarni yechish, hikoyalarni tasavvur qilish yoki o‘yin qoidalari haqida o‘ylash uchun foydalansak, biz ratsionalizmdan foydalanamiz. Ratsionalizmning aytishicha, ba'zi bilimlar tafakkurdan kelib chiqadi. Agar biror narsani ko'rmasa yoki his qilmasak ham, uni diqqat bilan o'ylab bilib olamiz.
Misol uchun, 2 va 2 kabi ikkita raqamni qo'shsangiz, javob 4 ekanligini bilish uchun aqlingizdan foydalanasiz. Bu haqiqatni bilish uchun to'rtta olma ko'rish shart emas. Bu shuni ko'rsatadiki, bizning ongimiz har doim ko'z yoki quloqlarimizdan foydalanmasdan g'oyalar va raqamlar bilan ishlashi mumkin.
Ko'pgina buyuk mutafakkirlar ratsionalizmga ishonishgan. Rene Dekart ismli mashhur mutafakkir shunday degan edi: "Men o'ylayman, demak men borman". Bu bizning fikrlash qobiliyatimiz juda muhim ekanligini anglatadi. Garchi bu g'oyalar katta bo'lib tuyulishi mumkin bo'lsa-da, siz ularni fikrlash bizga doimo yangi narsalarni o'rganishga yordam berishini tushunib, tushunishingiz mumkin.
Empirizm - bu bizning hislarimiz dunyoni bilishning eng yaxshi usuli degan g'oyadir. Bu shuni anglatadiki, ko'rish, eshitish, teginish, hidlash va tatib ko'rish bizga atrofimizdagi narsalar haqida ma'lumot beradi. Ko'rish, tinglash yoki teginish orqali o'rgansangiz, empirizmdan foydalanasiz.
Misol uchun, agar siz qizil olmani ko'rsangiz, uning qizil ekanligini bilasiz, chunki ko'zlaringiz buni aytadi. Issiq narsaga qo'l tekkizsangiz, uning issiqligini bilib olasiz, chunki siz issiqlikni his qilasiz. Empirizm bizga hislarimiz dunyo haqida ma'lumot to'plashda yordam berishini eslatadi.
Ko'pgina buyuk mutafakkirlar empirizmni qo'llab-quvvatlaganlar. Jon Lokk ismli mashhur faylasuf, biz tug'ilganimizda aqlimiz bo'sh qog'ozga o'xshaydi, deb hisoblagan. Biz o'sib ulg'aygan sayin, biz bu qog'ozni ko'rgan, eshitgan va teginadigan narsalardan ranglar va so'zlar bilan to'ldiramiz. Bu oddiy fikr, tajribalarimiz bizni kim ekanligimizni tushunishimizga yordam beradi.
Ratsionalizm bizga ba'zi narsalarni fikrlash orqali bilishini aytadi. Bu bizning ongimiz his-tuyg'ularimizdan to'g'ridan-to'g'ri dalillarga muhtoj bo'lmasdan g'oyalar yaratishi mumkinligini anglatadi. Boshqotirmani qattiq o‘ylab yechsangiz yoki nima uchun kechadan keyin kun kelishini tushunganingizda, siz oqilona g‘oyalardan foydalanasiz.
Ratsionalizm sizning boshingizdagi matematik muammoni hal qilishga o'xshaydi. Tasavvur qiling, sizga quyidagi kabi muammo berilgan:
\( \textrm{Agar } 2+2=4 \textrm{ va } 4+1=5, \textrm{ nima } 2+2+1? \)
Muammoni o'ylab, javobni aniqlashingiz mumkin. Javob 5 ekanligini bilish uchun haqiqiy ob'ektlarni sanashning hojati yo'q. Bu bilish usuli bo'lib, ko'rish yoki teginish emas, balki sizning fikringizga tayanadi.
Hikoyalar haqida o'ylaganingizda yoki ertakda nima bo'lishi mumkinligini tasavvur qilsangiz, siz o'z ongingizdan alohida tarzda foydalanasiz. Ratsionalizm bizga fikrlarimiz yangi g'oyalarni o'rganishga va oldimizda bo'lmagan narsalarni orzu qilishga yordam berishi mumkinligini aytadi.
Empirizm bizga beshta hissiyotimiz kuchli o'rganish usuli ekanligini ko'rsatadi. Rasmni ko'rganingizda, qo'shiq tinglaganingizda yoki gulni hidlaganingizda, siz dunyo haqida ma'lumot to'playsiz. Empirizm hamma joydan maslahatlar to'playdigan detektivga o'xshaydi.
Keling, bir misolni ko'rib chiqaylik: Tasavvur qiling, siz o'z bog'ingizdasiz. Yorqin gullarni ko'rasiz, qushlarning sayrashini eshitasiz va oyoqlaringiz ostidagi mayin maysalarni his qilasiz. Bu sezgilarning barchasi birgalikda harakat qilib, tabiatni bilishga yordam beradi. Bu amaldagi empirizmdir.
Yana bir misol, siz sinfda bo'lganingizda va o'qituvchi sizga rangli diagrammani ko'rsatadi. Siz unga qaraysiz va ko'zlaringiz nima o'rgatilayotganini tushunishga yordam beradi. Bunday vaziyatda sizning his-tuyg'ularingiz juda muhim, chunki ular sizga dars haqida aniq tasavvur beradi.
Ratsionalizm ham, empirizm ham bizga o'rganishga yordam beradi, lekin ular turli yo'llar bilan ishlaydi. Ikki fikrni solishtirish uchun bir nechta oddiy fikrlar:
Buni shunday o'ylab ko'ring. Ob'ektlarni hisoblamasdan oddiy matematik muammoni hal qilayotganda siz ratsionalizmdan foydalanasiz. Boshqa tomondan, limonni tatib ko'rsangiz va uning nordonligini his qilsangiz, siz empirizm orqali dunyoni o'rganasiz. Ikkala yo'l ham muhim va hayotingizning turli qismlarini tushunishga yordam beradi.
Biz har kuni ratsionalizm va empirizmdan foydalanamiz. Keling, ba'zi kundalik misollarni ko'rib chiqaylik:
1-misol: Tasavvur qiling, siz velosipedda ketyapsiz. Bilasizmi, oldinga siljish uchun pedal kerak. Agar siz ongingizni muvozanat va boshqarishni eslash uchun ishlatsangiz, siz ratsionalizmdan foydalanasiz. Biroq, yo'lda to'qnashuvlarni ko'rganingizda yoki yuzingizda shamolni his qilsangiz, sizga yo'l ko'rsatish uchun empirizmdan foydalanasiz.
2-misol: San'at darsida siz yangi soya yaratish uchun ranglarni aralashtirishni o'rganishingiz mumkin. Qaysi ranglar bir-biriga mos kelishi haqida o'ylashingiz mumkin. Bu ratsionalizm. Shu bilan birga, siz qog'ozdagi ranglarga qaraganingizda va natijani ko'rganingizda, ko'zlaringiz aralashmaning chiroyli va qiziqarli ekanligini tekshirish uchun empirizmdan foydalanadi.
3-misol: Yangi taomni birinchi marta sinab ko'rganingizda, sizga yoqadimi yoki yo'qligini bilish uchun ta'mingiz va hidingizdan foydalanasiz. Siz his-tuyg'ularingizdan maslahatlar to'playsiz. Bu empirizmning yorqin namunasidir. Keyin, keyinroq siz bu taomni yoqtirmasligingizni eslab, uni boshqa sinab ko'rmaslikka qaror qilishingiz mumkin. Bu xotira sizning tajribangizdan (empirizm) va siz uchun nima yaxshi ekanligi haqidagi fikrlashdan (ratsionalizm) kelib chiqadi.
Maktabda siz bilishning ikkala usulini birlashtirib, ko'plab mavzularni o'rganasiz. Hikoyani o‘qiyotganingizda, uni tushunish uchun ko‘zlaringiz (empirizm) va miyangizdan (ratsionalizm) foydalanasiz. Darsni tinglaganingizda, o‘qituvchining so‘zlarini eshitasiz, so‘ng ularning ma’nosi haqida o‘ylaysiz. Bu aql ham, hislar ham muhim ekanligini ko'rsatadi.
Uzoq vaqt oldin ko'plab aqlli odamlar biz qanday o'rganishimiz haqida o'ylashgan. Bu mutafakkirlardan ikkitasi Rene Dekart va Jon Lokkdir. Ularning g'oyalari og'ir tuyulishi mumkin bo'lsa-da, biz ularni oddiy tarzda tushunishimiz mumkin.
Rene Dekart ratsionalizmning kuchli tarafdori edi. U chuqur va puxta o‘ylash orqali dunyo haqidagi ko‘plab haqiqatlarni bilib olishimizga ishongan. U javob topish uchun ongimizga ishonishimizni xohladi. Misol uchun, agar siz matematika darsida muammo haqida yaxshilab o'ylab ko'rsangiz, Dekartning aqldan foydalanish g'oyasiga amal qilasiz.
Jon Lokk esa empirizmga ishongan. U bizning ongimiz bo'sh sahifa sifatida boshlanadi, deb o'rgatdi. Biz o'sib ulg'aygan sayin, biz o'sha sahifani ko'rgan, eshitgan, teginadigan, ta'm va hidlaydigan narsalar bilan to'ldiramiz. Lokkning fikrlari tajriba muhimligini eslatib turadi. Agar siz alifboni eshitish va doskada ko'rish orqali o'rgansangiz, bu empirizmning namunasidir.
Bu ikkala buyuk mutafakkir bizga o'rganishning ko'p yo'llari borligini tushunishga yordam beradi. Ular bizga aqlimiz va his-tuyg'ularimizdan foydalanish dunyo haqida to'liq tasavvur berishini o'rgatadi.
Ratsionalizm va empirizm boshqacha ko'rinsa ham, ular ko'p jihatdan birgalikda ishlaydi. Kundalik hayotimizda biz o'rganish uchun faqat bitta usuldan foydalanmaymiz. Biz bir vaqtning o'zida fikrlash va hissiyotlarimizdan foydalanamiz.
Tasavvur qiling, siz qiziqarli fan tajribasi ustida ishlayotgan sinfdasiz. Birinchidan, siz tajribani diqqat bilan kuzatasiz. Ko'zlaringiz va quloqlaringiz barcha tafsilotlarni oladi. Bu empirizm. Keyinchalik, nima bo'lishi mumkinligi va tajriba nima uchun ishlashi haqida o'ylaysiz. Bu ratsionalizm. Ikkala usul ham birgalikda ishlaganda, siz mavzu bo'yicha kuchli bilimga ega bo'lasiz.
Bu g'oya uy qurishga o'xshaydi. G'isht va ohak (bizning hislarimiz) uyga kuch va shakl beradi. Dizayn va reja (bizning fikrimiz) hamma narsa bir-biriga yaxshi mos kelishiga ishonch hosil qiladi. Yaxshi, kuchli uy uchun ikkalasi ham kerak. Xuddi shunday, bizning his-tuyg'ularimiz ham, fikrimiz ham bilimimizni qurish uchun kerak.
Har kuni siz ko'p tanlov qilasiz. Ba'zi tanlovlar siz ko'rgan yoki his qilgan narsadan kelib chiqadi, ba'zilari esa fikrlash va rejalashtirishdan kelib chiqadi. Misol uchun, nima kiyishni tanlaganingizda, ko'ylagingiz yorqin va toza ekanligini ko'rishingiz mumkin. Bu sizning ko'zlaringizdan foydalanishdir. Biroq, siz qaysi ko'ylakni ko'proq yoqtirishingiz haqida o'ylashingiz mumkin va bu sizning miyangizdan foydalanayotganingizni ko'rsatadi. Bu birgalikda ishlaydigan empirizm va ratsionalizm aralashmasi.
O'yinchoqlaringiz bilan o'ynaganingizda, o'yin qoidalarini hal qilish uchun ratsionalizmdan foydalanishingiz mumkin. Siz o'yin qanday ishlashi va g'alabali harakatlar qanday bo'lishi mumkinligi haqida o'ylaysiz. Shu bilan birga, siz qaysi o'yinchoq eng tez yoki qaysi blok eng kuchli ekanligini ko'rish uchun empirizmdan foydalanasiz. O'rganishning ikkala usuli ham yaxshiroq tanlov qilishga va dunyoni tushunishga yordam beradi.
Tabiatda bu g'oyalar bizga ob-havo, hayvonlar va o'simliklar haqida ma'lumot olishga yordam beradi. Osmonda bulutlarning o'zgarishini kuzatganingizda, yomg'ir yoki quyosh nurini ko'rish uchun his-tuyg'ularingizdan foydalanasiz. Keyin ob-havo nima uchun o'zgarishi haqida o'ylash uchun aqlingizni ishlatasiz. Bu ratsionalizm va empirizm yonma-yon ishlashining yana bir usuli.
Ratsionalizm ham, empirizm ham o'rganishning yagona yo'li emasligini bilish muhimdir. Ko'pincha ular bir-birlarini qo'llab-quvvatlaydilar. Ba'zida yolg'iz o'ylash sizga to'liq javob bermasligi mumkin. Boshqa paytlarda ko'rgan narsangizga ishonish etarli bo'lmasligi mumkin. Ikkala usulni qo'llash orqali siz narsalarni tushunishning kuchli usuliga ega bo'lasiz.
Misol uchun, agar siz hayvonlarni o'rganayotgan bo'lsangiz, ongingiz sizga hayvonlarning yashashi uchun oziq-ovqat kerakligini aytishi mumkin. Ammo, ularni tomosha qilish va ovqatlanishini ko'rish orqali siz ularning odatlari haqida ko'proq ma'lumotga ega bo'lasiz, masalan, ular qanday ovqatni yoqtirishi va uni qanday topishi kabi. Ushbu g'oyalar kombinatsiyasi hayvonlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
Ratsionalizm va empirizmdan foydalanish sizni ehtiyotkor va aqlli o'quvchiga aylantiradi. Sizning ongingiz savol berishda yaxshi bo'ladi va hislaringiz javob topishga yordam beradi. Birgalikda ular sizga qiziquvchan bo'lishga va har kuni ko'plab yangi g'oyalarni o'rganishga yordam beradi.
Ratsionalizm va empirizm g’oyalari faqat maktab darslarida qo’llanilmaydi; ular sinfdan tashqari ko'p joylarda ham yordam berishadi. Shifokorlar, olimlar va hatto muhandislar bu g'oyalardan yangi narsalarni o'rganish va muammolarni hal qilish uchun foydalanadilar.
Misol uchun, shifokor sizning yurak urishingizni tinglaganida yoki haroratingizga qaraganida empirizmdan foydalanadi. Shuningdek, ular qanday testlarni o'tkazish yoki qaysi dori eng yaxshi natija berishi haqida o'ylashganda ratsionalizmdan foydalanadilar. Ikkala usul ham shifokorga sog'ligingiz haqida to'g'ri qaror qabul qilishga yordam beradi.
Olimlar tabiatni kuzatishda o‘z sezgilaridan foydalanadilar. Ular osmondagi yulduzlarni tomosha qiladilar, o'simliklar va hayvonlarni tekshiradilar. Keyin ular nima uchun bu sodir bo'layotganini tushuntirish uchun o'z fikrlaridan foydalanadilar. Bu muhim kashfiyotlarga olib keladigan empirizm va ratsionalizm aralashmasi.
Muhandislar ham bu g'oyalardan foydalanadilar. Ko'prikni qurishda muhandislar materiallarni diqqat bilan kuzatib boradilar va dizayn haqida yaxshilab o'ylashadi. Ular tuzilmani xavfsiz va mustahkam bo‘lishi uchun o‘zlari ko‘rgan va kitoblar va tajribalardan bilganlaridan foydalangan holda rejalashtirishadi. Bu shuni ko'rsatadiki, ongimizni hislarimiz bilan birgalikda ishlatish haqiqiy dunyoda juda foydali.
Sinfingizda siz doimo ratsionalizm va empirizmdan foydalanasiz. Kitobni o'qiganingizda, siz so'zlarni va rasmlarni ko'rasiz. Ko'zlaringiz sizga hikoya nima ekanligini aytadi va ongingiz uni tushunish uchun ishlaydi. Oddiy jumboqni yechsangiz, qattiq o‘ylaysiz va mantiqdan foydalanasiz. Sizning fikringiz muammoga to'g'ridan-to'g'ri tegmasangiz ham, naqsh va qoidalarni topadi.
Ko'pgina o'qituvchilar sizdan fikrlash va kuzatish qobiliyatingizni ko'rsatishingizni so'rashadi. Misol uchun, fan darsida siz tajribani diqqat bilan kuzatishingiz mumkin. Keyin, fikrlarni birlashtirib, nima bo'lganini tushuntirishingiz mumkin. Ushbu o'rganish aralashmasi sizni yaxshiroq eslab qolish va tushunishga yordam beradi.
Do'stlaringiz bilan o'yin o'ynaganingizda ham, bilishning ikkala usulidan ham foydalanasiz. Siz boshqalar qanday o'ynashini ko'rasiz va ularning fikrlarini tinglaysiz. Keyin keyingi harakatingiz nima bo'lishi kerakligi haqida o'ylaysiz. O'z his-tuyg'ularingizni va fikrlaringizni birlashtirganda, siz qanday qilib yaxshi do'st va aqlli jamoadosh bo'lishni o'rganasiz.
Ratsionalizm va empirizm bizga ko'p jihatdan o'sish va o'rganishga yordam beradi. Ular bizni qiziquvchan bo'lishga va atrofimizdagi dunyo haqida savollar berishga o'rgatadi. Ehtiyotkorlik bilan o'ylab, diqqat bilan kuzatib, biz kuchli bilim bazasini yaratamiz. Bu bizni muammolarni hal qilishda va yangi g'oyalarni tushunishda yaxshiroq qiladi.
Shuningdek, ular bizga o'rganish bitta yo'l emasligini ko'rsatadi. Ba'zida biz faqat miyamizdan, ba'zida esa hislarimiz orqali o'rganamiz. Ikkala yo'l ham muhim va dunyoni turli xil rang va shakllarda ko'rishga yordam beradi. Ushbu g'oyalarni bilganingizda, har bir yangi fakt sizning ongingiz va his-tuyg'ularingiz bilan birgalikda qurilganligini eslay olasiz.
Bu fikrlar, shuningdek, bizga hech qachon savol berishdan to'xtamaslik kerakligini eslatadi. Har safar yangi narsani ko'rganingizda yoki g'alati g'oya haqida o'ylaganingizda, siz epistemologiya bilan shug'ullanasiz. Siz "Men buni qanday bilaman?", deb so'rash orqali o'rganasiz. va "Keyingi nima qila olaman?" Ushbu bilimga intilish hayotni qiziqarli va kutilmagan hodisalarga to'la qiladi.
Bugun biz ratsionalizm va empirizmning yirik g'oyalarini o'rganib chiqdik. Biz buni bilib oldik:
Esingizda bo'lsin, har bir kun yangi narsalarni o'rganish imkoniyatidir. Nega osmon ko'k, o'simliklar qanday o'sadi yoki nima uchun kitob ajoyib hikoya qiladi, deb so'rasangiz, gnoseologiyani o'rganasiz. Siz hayotni tushunish uchun ongingizdan detektiv (ratsionalizm) va hislaringizdan kattalashtiruvchi oyna (empirizm) kabi foydalanasiz.
Savol berishda davom eting va atrofingizdagi hamma narsaga qiziqing. Siz ko'rgan, eshitgan, tegingan, tatib ko'rgan va hidlagan narsalaringizdagi fikrlaringiz ham, his-tuyg'ularingiz ham muhimdir. Ular sizga aqlli bo'lishingizga va dunyoning go'zalligini ko'rishingizga yordam beradi.
Ushbu dars bilimning turli shakllarda bo'lishini ko'rsatadi. Siz boshingizdagi jumboqni yechyapsizmi yoki kamalak ranglarini o'rganyapsizmi, siz o'zgacha tarzda o'rganasiz. Ratsionalizm ham, empirizm ham sizning dunyongizni tushunishga yordam berish uchun birgalikda ishlaydigan ikkita eng yaxshi do'stga o'xshaydi.
Har doim o'rganish sayohat ekanligini unutmang. Har bir yangi g'oya bu yo'lda oldinga qadamdir. Fikrlash uchun ongingizdan, ko'rish uchun hislaringizdan foydalaning. Bu har bir kunni kashfiyotlar va ajoyib kutilmagan hodisalar bilan to'la sarguzashtga aylantiradi.
O'sib ulg'aygan sari va dunyo haqida ko'proq bilib olsangiz, bu g'oyalarni yuragingizga yaqin tuting. Ular sizga ko'rgan yangi narsalarni tushunishga va ularning sabablarini tushunishga yordam beradi. Ajoyib miyangiz va kuchli his-tuyg'ularingiz bilan siz o'rganishga, savollar berishga va hayotning barcha sirlarini o'rganishga tayyormiz.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ratsionalizm bizni fikrlarimiz va mantiqimizga ishonishni o'rgatadi, empirizm esa his-tuyg'ularimiz orqali boshdan kechirgan narsalarimizga ishonishni eslatadi. Har bir usul haqiqatning o'ziga xos qismini yoritishga olib keladi. Birgalikda ular biz haqiqat va haqiqatni qanday bilishimiz haqida to'liq tasavvur hosil qiladi. Ta'limga bo'lgan bunday muvozanatli yondashuv hayot sizni qayerga olib borishidan qat'i nazar, har doim sizga yordam beradigan xazinadir.
