Teoritë etike na ndihmojnë të mësojmë se çfarë është e drejtë dhe çfarë është e gabuar. Ato janë ide që njerëzit i përdorin për të vendosur se si të veprojnë me mirësi, ndershmëri dhe drejtësi. Edhe pse këto ide mund të duken shumë të mëdha, ne mund të mësojmë rreth tyre me fjalë të thjeshta dhe shembuj të përditshëm. Në këtë mësim, do të shqyrtojmë se çfarë është etika, do të shohim disa teori themelore etike dhe do të shohim se si këto ide mund të na ndihmojnë të bëjmë zgjedhje të mira çdo ditë.
Etika është studimi i mënyrës se si vendosim se çfarë është e drejtë dhe çfarë është e gabuar. Kur mendoni për ndarjen e lodrave tuaja, për të thënë të vërtetën ose për të qenë të sjellshëm me miqtë tuaj, po mendoni për etikën. Etika na tregon se si të sillemi në një mënyrë që është e mirë për të gjithë.
Imagjino sikur po luan me një mik të ri. Mund të duhet të vendosësh nëse do t’i ndash lodrat apo do ta lësh mikun tënd të luajë vetëm. Kur bën këtë zgjedhje, po përdor kuptimin tënd të etikës. Etika është si një udhërrëfyes miqësor që na ndihmon të bëjmë gjënë e duhur, edhe kur nuk është gjithmonë e lehtë.
Teoritë etike janë të rëndësishme sepse na japin mënyra të ndryshme për ta kuptuar botën. Ato na tregojnë pse është mirë të bëjmë gjëra të caktuara dhe pse disa veprime mund t'i dëmtojnë të tjerët. Kur bëjmë zgjedhje bazuar në teoritë etike, ne ndihmojmë në krijimin e një bote më të mirë dhe më të sigurt.
Për shembull, nëse shihni dikë që lihet jashtë gjatë një loje, të menduarit për etikën mund t'ju kujtojë ta ftoni të bashkohet. Kur ndihmoni një mik që ka rënë ose kur mbledhni mbeturina në park, po ndiqni një ide të mirë morale. Teoritë etike na mbështesin në marrjen e vendimeve që ndihmojnë veten dhe ata përreth nesh.
Ekzistojnë disa teori etike për të cilat njerëzit mendojnë. Secila prej tyre shpjegon idenë e asaj që është e mirë ose e gabuar në mënyrën e vet. Ja disa nga teoritë kryesore etike të shpjeguara në mënyra që mund të kuptohen nga nxënësit e vegjël:
1. Konsekuencializëm
Konsekuencializmi është ideja se rezultatet e një veprimi përcaktojnë nëse ai veprim është i drejtë apo i gabuar. Kjo teori thotë se nëse një veprim ka një rezultat të mirë, atëherë është një veprim i mirë.
Imagjino sikur vendos ta ndash ushqimin tënd me një mik. Nëse miku yt buzëqesh dhe ndihet i lumtur sepse ka diçka për të ngrënë, rezultati është i mirë. Në konsekuencializëm, është shumë e rëndësishme të bësh zgjedhje që çojnë në rezultate të lumtura dhe të mira.
2. Etika Deontologjike
Etika deontologjike është një mënyrë e të menduarit që përqendrohet në ndjekjen e rregullave. Kjo teori na tregon se është e rëndësishme të bëjmë gjënë e duhur sepse është rregull, jo për shkak të asaj që ndodh më vonë.
Për shembull, nëse besoni se të thuash të vërtetën është gjithmonë e rëndësishme, atëherë gjithmonë do ta thuash të vërtetën edhe nëse mund të jetë e vështirë. Edhe kur mendoni se askush nuk do ta vërë re, ju ndiqni rregullin sepse është gjëja e duhur për t'u bërë. Kjo ide na tregon se ndonjëherë rregullat bëhen për të ndihmuar të gjithë të dinë se çfarë është e drejtë.
3. Etika e Virtytit
Etika e virtytit thotë se të jesh një njeri i mirë është pjesa më e rëndësishme e të bërit të gjësë së duhur. Nuk ka të bëjë vetëm me ndjekjen e rregullave ose me shikimin e rezultateve të veprimeve të tua. Ka të bëjë me kultivimin e cilësive të mira dhe tipareve të karakterit si mirësia, ndershmëria dhe durimi.
Imagjino sikur ke një mik/mikeshë që është gjithmonë i/e sjellshëm/e dhe i/e dobishëm/e. Edhe nëse ndonjëherë bën gabime, ne e admirojmë sepse përpiqet të jetë i/e mirë/e nga brenda. Etika e virtytit na tregon se nëse praktikojmë zakone të mira si ndarja dhe ndihma ndaj të tjerëve, bëhemi njerëz të sjellshëm dhe të dashur. Kjo teori na ndihmon të përqendrohemi në të qenit më i/e miri/a që mund të jemi nga brenda.
4. Etika e Kujdesit
Etika e kujdesit është një mënyrë e të menduarit që përqendrohet në kujdesin për të tjerët. Na tregon se dashuria dhe kujdesi për njerëzit është shumë e rëndësishme. Kjo ide ka të bëjë me sigurimin që miqtë, familja dhe fqinjët tanë të ndihen të sigurt dhe të dashur.
Për shembull, kur vini re se një mik është i trishtuar sepse ka humbur lodrën e tij, mund t’i jepni një përqafim ose ta ndihmoni ta gjejë atë. Kur kujdeseni për të tjerët në këtë mënyrë, po tregoni se e kuptoni se çfarë është etika e kujdesit. Kjo teori na kujton se kujdesi është një mënyrë e fuqishme për t’i bërë komunitetet tona më të mira.
5. Etika e Bazuar në të Drejta
Etika e bazuar në të drejta është një teori që na tregon se çdo person ka të drejta. Të drejtat janë si rregulla të veçanta që mbrojnë njerëzit. Kur ke të drejta, të lejohet të trajtohesh në mënyrë të drejtë dhe me respekt.
Për shembull, në klasën tuaj, ju keni të drejtë të mësoni dhe të drejtën të ndiheni të sigurt. Etika e bazuar në të drejta na kujton të respektojmë të drejtat e të gjithëve përreth nesh. Kur dëgjoni dikë ose i lejoni të ndajë idetë e tij, ju po respektoni të drejtat e tij. Kjo mënyrë të menduari i ndihmon të gjithë të ndihen të vlerësuar dhe të rëndësishëm.
Çdo ditë, përballemi me zgjedhje. Ndonjëherë këto zgjedhje janë gjëra të vogla, si të vendosësh nëse do ta ndash lodrën tënde apo çfarë t’i thuash një shoku. Teoritë etike na ndihmojnë të kuptojmë se cila mund të jetë zgjedhja më e mirë.
Për shembull, le të themi se keni gjetur një monedhë në fushën e lojërave. Mund të pyesni veten: "A duhet ta mbaj? Apo duhet t'ia tregoj mësuesit tim?" Nëse mendoni për etikën deontologjike, mund të thoni se është e rëndësishme të ndiqni rregullin e ndershmërisë. Kjo do të thotë që vendosni t'i tregoni mësuesit tuaj sepse mbajtja e saj mund të mos jetë e drejtë.
Një ditë tjetër, mund të shihni dy miq duke u grindur. Duke pasur parasysh etikën e kujdesit, mund të vendosni t'i ndihmoni ata të pajtohen ose t'i dëgjoni të dyja palët. Ju interesohen ndjenjat e tyre dhe ky është një shembull i përdorimit të të menduarit etik.
Ndonjëherë, rezultati i një veprimi është i rëndësishëm. Me pasojat, mund të vendosësh që ndarja e ushqimit tënd do të bëjë më shumë miq të buzëqeshin dhe do të krijojë një ditë të lumtur. Mendon për rezultatin e lumtur, i cili të frymëzon të ndash.
Etika e virtytit të ndihmon të kujtosh se të jesh një njeri i mirë ka të bëjë me më shumë sesa thjesht rregulla apo rezultate. Ka të bëjë me ndërtimin e një zemre të mirë. Kur praktikon mirësi çdo ditë, po ndërton një karakter të fortë, ashtu si një pemë rritet e fortë me kujdes dhe kohë.
Le të shohim disa shembuj të thjeshtë që tregojnë se si funksionojnë teoritë etike në jetën tonë të përditshme:
Historitë na ndihmojnë të kuptojmë teoritë etike në një mënyrë argëtuese. Mendoni për përrallat ose fabulat që keni dëgjuar. Shumë nga këto histori na mësojnë mësime morale. Për shembull, në një histori ku një lepur ndihmon një breshkë edhe pse lepuri është shumë i shpejtë, mësojmë se mirësia dhe durimi janë të rëndësishme. Një histori e mirë na bën të mendojmë se si i trajtojmë të tjerët dhe pse bëjmë zgjedhjet që bëjmë.
Kur dëgjon histori ku personazhet zgjedhin të bëjnë gjënë e duhur, mëson edhe rreth teorive etike. Personazhet mund të zgjedhin të jenë të sjellshëm ose të ndershëm edhe kur duket e vështirë. Zgjedhjet e tyre tregojnë idetë që fshihen pas konsekuencializmit, etikës deontologjike, etikës së virtytit dhe etikës së kujdesit.
Në zemër të teorive etike është ideja e mirësisë dhe drejtësisë. Pavarësisht se cilën teori përdorni, ju po mësoni se të qenit i sjellshëm është e rëndësishme. Kur jeni të sjellshëm, i ndihmoni të tjerët të ndihen të lumtur dhe të sigurt. Drejtësia është gjithashtu e rëndësishme sepse siguron që të gjithë të trajtohen me respekt.
Mendoni për një rast kur keni ndarë ushqimin tuaj të lehtë, keni dëgjuar me kujdes një mik ose keni ndihmuar dikë në nevojë. Këto veprime janë shembuj të mirë të përdorimit të ideve etike pa e ditur as teorinë që fshihet pas tyre. Ju po praktikoni drejtësinë, ndershmërinë dhe kujdesin në jetën tuaj të përditshme.
Çdo ditë, ne bëjmë shumë zgjedhje. Disa zgjedhje janë të mëdha dhe disa janë të vogla. Por çdo zgjedhje ka rëndësi. Kur zgjedh të ndash lodrat e tua, të thuash fjalë të mira ose të ndihmosh dikë, po përdor idetë nga teoritë etike. Po mëson të jesh një person i mirë dhe i kujdesshëm.
Ndonjëherë, mund të jeni të hutuar se çfarë zgjedhjeje duhet të bëni. Në këto momente, mund të mendoni për idetë e ndryshme që kemi folur. Pyeteni veten: "A do ta bëjë veprimi im të lumtur mikun tim?" (kjo është të menduarit si pasojalizëm), ose "Cili është rregulli i duhur që duhet të ndjek?" (kjo është etika deontologjike), ose "Si mund të tregoj mirësi dhe kujdes?" (kjo është etika e virtytit dhe etika e kujdesit).
Këto pyetje ju ndihmojnë të kuptoni se zgjedhja e gjësë së duhur nuk është gjithmonë e lehtë. Por është e rëndësishme të përpiqemi të bëjmë më të mirën tonë. Duke përdorur ide të thjeshta etike, mund të mësoni më shumë rreth drejtësisë dhe të ndërtoni një karakter të fortë që ju udhëheq gjatë gjithë jetës suaj.
Familje dhe kultura të ndryshme ndonjëherë kanë idetë e tyre rreth asaj që është e drejtë dhe e gabuar. Ajo që një familje e konsideron të sjellshme mund të jetë paksa e ndryshme nga ajo e një familjeje tjetër. Megjithatë, shumë nga idetë themelore, si të qenit i ndershëm dhe i sjellshëm, janë të njëjta kudo.
Familja juaj mund t'ju mësojë rregulla të rëndësishme në shtëpi. Ata mund të thonë: "Ndajini gjithmonë lodrat tuaja" ose "Thuaj të vërtetën". Këto mësime ju ndihmojnë të zhvilloni ndjenjën tuaj të së drejtës dhe të gabuarës. Të mësuarit nga familja është një hap i parë në kuptimin e teorive etike, edhe nëse ende nuk i dini emrat si pasojalizmi ose etika deontologjike.
Kulturat në mbarë botën ndajnë gjithashtu shumë ide të ngjashme. Historitë e treguara nga gjyshërit dhe mësuesit shpesh përmbajnë mësime rreth drejtësisë, respektit dhe ndihmës ndaj të tjerëve. Kjo tregon se edhe pse njerëzit mund të duken ndryshe ose të flasin gjuhë të ndryshme, dëshira për të qenë të mirë është diçka që të gjithë e ndajmë.
Nëse mendoni për ditën tuaj, mund të shihni shumë momente kur përdorni ide etike, edhe nëse nuk jeni të vetëdijshëm për to. Kur lidhni këpucët në mëngjes dhe më pas ndihmoni një mik që ka nevojë për ndihmë, po tregoni kujdes. Kur thoni "të lutem" dhe "faleminderit", po ndiqni rregulla të mira. Këto veprime të thjeshta janë mësime mbi etikën.
Çdo zgjedhje e vogël ndërton karakterin tonë. Kur praktikojmë mirësinë, drejtësinë dhe ndershmërinë çdo ditë, po e bëjmë botën një vend më të mirë, hap pas hapi. Ndonjëherë, edhe një akt shumë i vogël mirësie mund të bëjë një ndryshim të madh në ditën e dikujt. Kjo është arsyeja pse teoritë etike janë të rëndësishme për të gjithë, pavarësisht sa vjeç jeni.
Edhe pse teoritë etike kanë emra të gjatë, mund t'i mendoni ato në mënyra të thjeshta:
Mund t’i imagjinoni secilën prej këtyre ideve si palë të ndryshme syzesh. Kur vendosni një palë, e shihni botën me atë ide. Ndonjëherë ju nevojiten të gjitha syzet për të parë pamjen e plotë të mirësisë dhe drejtësisë. Kështu funksionojnë teoritë etike së bashku për të na ndihmuar të bëjmë zgjedhje të mira.
Kur njerëzit ndjekin teoritë etike, ndodhin shumë gjëra të mira. Mësuesit, prindërit dhe miqtë punojnë së bashku për t'i mbajtur të gjithë të sigurt dhe të lumtur. Në shkollën tuaj, kur të gjithë dëgjojnë dhe ndajnë, klasa bëhet një vend për të mësuar dhe argëtuar. Kur komunitetet përdorin ide si drejtësia dhe kujdesi, njerëzit ndihen të respektuar dhe të dashur.
Konsideroni një kënd lojërash ku të gjithë ndajnë pajisjet me radhë. Kur çdo fëmijë ndjek idenë e drejtësisë, koha e lojës është e sigurt dhe argëtuese për të gjithë. Ky është një shembull i vogël se si teoritë etike, si etika deontologjike dhe konsekuencializmi, funksionojnë së bashku. Ato na kujtojnë të mendojmë gjithmonë për të tjerët dhe të bëjmë atë që është e drejtë.
Edhe pas shkollës ose në shtëpi, mund të shihni se si teoritë etike ndihmojnë në shumë mënyra. Kur fqinjët ndihmojnë njëri-tjetrin me ushqimet, ose kur një familje ulet së bashku dhe ndan ditën e tyre, idetë etike i bëjnë të gjithë të ndihen të rëndësishëm. Këto veprime të përditshme na tregojnë se etika nuk është thjesht një ide e madhe e studiuar në një libër. Është pjesë e jetës sonë.
Teoritë etike ndihmojnë në ndërtimin e një komuniteti të sjellshëm dhe të kujdesshëm. Kur tregoni mirësi duke ndarë, duke dëgjuar dhe duke u kujdesur për të tjerët, ju po ndihmoni në ndërtimin e një bote miqësore. Një komunitet i shëndetshëm është si një kopsht ku të gjithë punojnë së bashku për të ndihmuar njëri-tjetrin të rriten.
Imagjinoni një kopsht ku çdo lule ka nevojë për ujë dhe rrezet e diellit. Kur kujdeseni për kopshtin, çdo lule rritet bukur. Në të njëjtën mënyrë, kur ju dhe miqtë tuaj kujdeseni për njëri-tjetrin, të gjithë rriteni së bashku duke mësuar mënyrat e duhura për të bashkëvepruar dhe mbështetur njëri-tjetrin.
Duke përdorur teoritë etike, mësoni të shihni se si çdo zgjedhje që bëni mund ta ndihmojë një mik të buzëqeshë ose ta bëjë ditën e dikujt më të mirë. Këto akte të vogla mirësie, kur mblidhen së bashku, krijojnë një komunitet të madh e të lumtur.
Sot mësuam se etika ka të bëjë tërësisht me njohjen e ndryshimit midis së drejtës dhe së gabuarës. Ne shqyrtuam disa teori etike:
Pamë se këto ide na ndihmojnë të bëjmë zgjedhje më të mira çdo ditë. Qoftë ndarja e lodrave në shkollë, të qenit i drejtë gjatë lojës apo të thuash të vërtetën, teoritë etike na udhëheqin. Ato na ndihmojnë të kuptojmë pse është e rëndësishme të jesh i sjellshëm, i ndershëm dhe i dobishëm.
Mos harroni, teoritë etike nuk janë thjesht fjalë të mëdha në libra. Ato jetojnë në zemrat tona dhe na tregojnë mënyrat më të mira për të vepruar. Kur i përdorni këto ide, ju ndihmoni ta bëni klasën, lagjen dhe botën tuaj një vend më të lumtur.
Gjithmonë përpiqu të kujtosh se çdo akt i vogël mirësie ka rëndësi. Zgjedhjet e tua kanë rëndësi dhe përdorimi i këtyre ideve etike mund të çojë në një komunitet më të mirë dhe më të kujdesshëm. Bota bëhet një vend më i ndritshëm kur të gjithë mendojnë për atë që është e drejtë dhe punojnë së bashku me një zemër të mirë.
Duke e kuptuar etikën në mënyra të thjeshta, tani keni një udhëzues se si të jeni të drejtë dhe të kujdesshëm. Mendoni për teoritë etike si këshilla miqësore që mund t'ju ndihmojnë të zgjidhni veprimin e duhur çdo herë, nga ndarja e një meze të lehtë deri te ndihma ndaj një miku në nevojë.
Mbaji në mendje këto ide kyçe sa herë që përballesh me një vendim. Ti ke fuqinë të bësh zgjedhje që të ndihmojnë ty dhe të gjithë përreth teje të bëhesh më i fortë dhe më i lumtur. Teoritë etike na kujtojnë se edhe një vepër e vogël e mirë mund të shkëlqejë si një dritë e vogël në botë.
Ky mësim na tregoi se të mësuarit rreth etikës mund të jetë i thjeshtë. Vetëm duke qenë të sjellshëm, të ndershëm, të drejtë dhe të kujdesshëm, ju praktikoni teoritë etike çdo ditë. Çdo gjest i sjellshëm që bëni ndihmon në ndërtimin e një bote më të mirë dhe u mëson atyre përreth jush të njëjtat vlera të mrekullueshme.
Gjithmonë mbaje mend: të bësh gjënë e duhur është një udhëtim. Ndërsa rritesh, mësimet e etikës do të të ndihmojnë të bëhesh një person i kujdesshëm dhe i menduar mirë. Lëri veprimet e tua të jenë plot mirësi dhe lejo që teoritë etike të të kujtojnë se çdo vepër e mirë e bën botën pak më të ndritshme.
