Bu gün biz insanların zehnimizin necə işləməsi ilə bağlı fikirlərini öyrənəcəyik. Bu mövzu “şüur nəzəriyyələri” adlanır. Şüur oyaq olmaq, hiss etmək, düşünmək və ətrafımızdakı dünyanı fərq etmək deməkdir. Bir çox ağıllı insanlar bizi nəyin xəbərdar etdiyini izah etməyə çalışdılar. Onların beynimiz haqqında fərqli fikirləri var. Bəziləri ağlımızın və bədənimizin iki fərqli hissə olduğunu düşünür. Digərləri ağlımızın beynimizdən əmələ gəldiyinə inanırlar. Bu dərsimizdə bu fikirlərdən sadə sözlərlə danışacağıq və gündəlik həyatda görə biləcəyiniz nümunələr verəcəyik.
Ağlınızı daxilinizdə bir köməkçi kimi təsəvvür edin. Bu köməkçi sizə nə zaman sevindiyinizi və ya kədərləndiyinizi, ac və ya tox hiss etdiyinizi və yeni bir şeyə təəccübləndiyinizi söyləyir. Bir çox insanın bu köməkçinin necə işlədiyinə dair fərqli fikirləri var. Bəzi fikirlər köməkçinin çox xüsusi olduğunu və hətta ətrafımızdakı hər şeyin bir hissəsi ola biləcəyini söyləyir. Bu dərsdə biz dualizm, fizikiizm, funksionalizm, emergentizm və panpsixizm adlanan ideyaları öyrənəcəyik.
Sadə sözlərdən və asan başa düşülən nümunələrdən istifadə edəcəyik ki, hər kəs izləyə bilsin. Sonda, insanların ağıl və bədənin birlikdə necə işlədiyi barədə fərqli düşünmə yollarını öyrənəcəksiniz.
Şüur ətrafınızda baş verənlərdən xəbərdar olmağı təsvir edən bir sözdür. Səhər yuxudan duranda işığı görür, səsləri eşidir, duyğular hiss edirsən. Bütün bunlar şüurlu olmağın hissələridir. Bir dostunuza gülümsədiyiniz zaman və ya yeni bir oyuncaq üçün həyəcanlandığınız zaman, bu, sizin nəyi bəyəndiyinizi göstərən şüurunuzdur.
Şüuru bir otağın işığı kimi düşünün. İşıq yandıqda ətrafınızdakı bütün gözəllikləri görə bilərsiniz. İşıq olmasa, otaq qaranlıqdır və heç nə görə bilməzsən. Eyni şəkildə, şüurlu olduğunuz zaman dünyanı görə, hiss edə və düşünə bilərsiniz.
Bu işığın haradan gəldiyinə dair bir çox fikirlərin olduğunu bilmək vacibdir. Bu haqda müxtəlif insanlar fikirləşib və bu ideyalara adlar veriblər. Hər bir fikrə bir-bir baxacağıq.
Dualizm baxışı şüur haqqında düşüncə tərzidir. Dualizm ağlımızın və bədənimizin iki ayrı şey olması fikridir. Təsəvvür edin ki, oyuncaq robotunuz və pultunuz var. Pult ağıl, robot isə bədən kimidir. Birgə işləsələr də, tam eyni deyillər.
Dualizmdə bəzi insanlar ağılın bədəndən ayrı yaşayan bir kabus kimi olduğuna inanırlar. Bu o deməkdir ki, düşüncələrimiz və hisslərimiz bədənimizin içində deyil. Başqa yerdən gəlirlər. Məsələn, kiminsə güclü emosiya hiss etdiyini görəndə. Bəziləri deyirlər ki, hiss bədən tərəfindən deyil, ağıl olan xüsusi bir hissə tərəfindən yaranır.
Bu fikir uzun müddətdir ki, mövcuddur. Böyük mütəfəkkir Rene Dekart kimi insanlar ağıldan bədəndən fərqli bir şey kimi danışırdılar. Sadə sözlərlə desək, dualizm bizə deyir ki, bizim daxili mənliyimiz və ya ağlımız fiziki bədənimizlə eyni deyil. Bu, bir komanda kimi birlikdə işləyən iki hissəyə bənzəyir.
Fizikaçılıq bir çox insanın şüurla bağlı başqa bir fikridir. Fizikaçılıq deyir ki, zehnimizlə bağlı hər şey beynimizdən gəlir. Bu baxımdan, düşündüyünüzdə, güləndə və ya ağlayanda bunların hamısı beyninizin işləməsi ilə bağlıdır.
Fizikiliyi başa düşməyin bir yolu kompüter haqqında düşünməkdir. Kompüter işləmək üçün içərisində bir çox hissədən istifadə edir. Eynilə, beynimiz bizi düşünmək və hiss etmək üçün birlikdə işləyən çoxlu kiçik hissələrdən ibarətdir. Bu hissələr yaxşı işlədikdə, özünüzü xoşbəxt və ya həyəcanlı hiss edirsiniz. Onlar yaxşı işləmədikdə, özünüzü yorğun və ya kədərli hiss edə bilərsiniz.
Bu fikir bizə düşüncələrimizin, xatirələrimizin və hisslərimizin beynimiz tərəfindən göndərilən mesajlar kimi olduğunu bildirir. Beynimizi formalaşdırmağa kömək edən başımızın içindəki fiziki hissələrdir. Avtomobilin hərəkət etməsi üçün mühərrikə ehtiyacı olduğu kimi, bədənimizin də düşüncə və hisslərə sahib olması üçün beyinə ehtiyacı var.
Funksionalizm baxışı şüura bir az fərqli baxış tərzidir. Funksionalizm deyir ki, ağlımızın nədən ibarət olmasının əhəmiyyəti yoxdur. Əsas odur ki, ağıl nə edir. Sadə sözlə desək, bu fikir bizə şüurlu olmağın hər şeyin hərəkətlər etmək və problemləri həll etmək olduğunu bildirir.
Təsəvvür edin ki, bir düyməni basdığınız zaman mahnı oxuya və ya danışa bilən oyuncağınız var. Oyuncağın plastik və ya metal olmasının fərqi yoxdur; önəmli olan odur ki, musiqi edir və onunla oynadığınız zaman cavab verir. Eyni şəkildə, funksionalizm deyir ki, ağlımız gördüyü işə görə xüsusidir. Bu, öyrənməyə, oynamağa, xatırlamağa və hiss etməyə kömək edir.
Bu baxışla bir maşın və ya kompüter düşünə bilsə və ya hiss edə bilsə belə, şüurlu sayılır. Bir şeyi şüurlu edən onun hazırlandığı materiallar deyil, yerinə yetirdiyi funksiyalardır. Bu fikir bizə şüurun düşünmək və hiss etmək kimi hər şeyi etməkdən ibarət olduğunu anlamağa kömək edir.
Emergentizm, bir çox hissənin birlikdə işlədiyi zaman ağlımızın meydana gəldiyini söyləyən bir fikirdir. Bu, böyük bir şəkil görmək üçün bir çox kiçik tapmaca parçalarını bir araya gətirməyə bənzəyir. Bədənimizdə bir çox kiçik hüceyrələr və beynin hissələri düşüncələrimizi və hisslərimizi yaratmaq üçün qüvvələri birləşdirir.
Bunu Lego qalası tikmək kimi düşünün. Hər bir kərpic özlüyündə qalaya bənzəmir. Ancaq bir çox Lego parçalarını birləşdirdiyiniz zaman güclü və gözəl bir qala görə bilərsiniz. Emergentizmdə ideya ondan ibarətdir ki, beynimizdəki parçalar Lego kərpicləri kimi birlikdə işlədikdə ağlımız ortaya çıxır.
Bu baxış bizə başa düşməyə kömək edir ki, hər bir kiçik hissə sadə olsa belə, onlar komanda şəklində işlədikdə şüur kimi gözəl bir şey yarada bilərlər. Bu, bizə göstərir ki, böyük şeylər birlikdə işləyən bir çox kiçik hissədən yarana bilər.
Panpsixizm şüur haqqında başqa bir maraqlı fikirdir. Orada deyilir ki, dünyada ən kiçik şeylər belə kiçik bir ağıl və ya şüurlu ola bilər. Bu fikir sehrli səslənə bilər, lakin bu, bəzi insanların təbiətdəki hər şeyin necə əlaqəli olduğunu izah etməyə çalışdıqları bir üsuldur.
Məsələn, çaydakı kiçik daşlar və ya ağacdakı yarpaqlar bir az şüurlu ola bilər. Onlar sizin və ya mənim qədər xəbərdar deyillər, lakin onların öz kiçik qığılcımları var. Panpsixizmdə bu kiçik qığılcım hər şeyə yayılır.
Bu baxış bizi hər şeyin özünəməxsus şəkildə necə canlı ola biləcəyi barədə düşünməyə vadar edir. Bu, bizi təbiətə heyranlıqla baxmağa təşviq edir. Arının vızıltısını və ya küləyin pıçıltısını gördükdə, bəzi insanların bu şeylərin belə kiçik bir ağıl olduğuna inandığını unutmayın.
Bu fikirləri anlamağımıza kömək etmək üçün bəzi gündəlik nümunələrə baxaq. Səhər yuxudan duranda çöldəki parlaq işığı görürsən. Quşların nəğməsini eşidirsən və başının altında yumşaq yastığı hiss edirsən. Bütün bu təcrübələr şüurlu olduğunuzu göstərir.
Sevdiyiniz oyuncaqla oynadığınız zaman beyniniz məşğul olur. Bloklarla qüllə tikmək və ya şəkil çəkmək haqqında düşünürsən. Bu, beyninizin işlədiyinə bir nümunədir. Ağlınızın ayrı və ya beyin hissələrindən ibarət olduğuna inanmağınızdan asılı olmayaraq, oyununuzdan həzz almaq üçün şüurdan istifadə edirsiniz.
Təsəvvür edin ki, bir hekayə oxuyursunuz. Şəkilləri görürsən, beynində sözləri eşidirsən və personajların macəralarından həyəcanlanırsan. Bütün bunlar sizin şüurunuzun bir hissəsidir. Sözlər bir səhifədə olsa da, ağlınız hekayəni sizin üçün gerçəkləşdirir.
Başqa bir gündəlik nümunə, kiçik bir düşmədən sonra kədərləndiyiniz zamandır. Bədəniniz reaksiya verir və ağlınız kədəri hiss edir. Bu sadə hisslər sizin həqiqətən canlı olduğunuzu və hər an necə hiss etdiyinizdən xəbərdar olduğunuzu göstərir.
Bu fikirlər böyük sözlər kimi görünsə də, bir çox cəhətdən bizə kömək edir. Alimlər beyin haqqında daha çox məlumat əldə etmək üçün bu nəzəriyyələrdən istifadə edirlər. Həkimlər öyrəndiklərini xəstə insanlara kömək etmək üçün istifadə edə bilərlər. Müəllimlər uşaqların necə öyrəndiyini bilmək üçün şüur ideyasından istifadə edirlər.
Məsələn, bir alim yuxunu araşdırarkən “yuxu gördüyümüz zaman beynimizdə nə baş verir?” kimi suallar verirlər. Müxtəlif şüur nəzəriyyələri bu yuxuların necə işlədiyinə dair ipuçları verə bilər. Bu məlumat həkimlərə insanların yaxşı bir gecə yuxusunu necə təmin edəcəyini anlamağa kömək edir.
İncəsənətdə və musiqidə insanlar gözəl şeylər yaratmaq üçün öz hiss və düşüncələrindən istifadə edirlər. Rəssam bir şəkil çəkərkən, rəngləri və formaları hiss etmək üçün şüurundan istifadə edir. Musiqiçi melodiya ifa edəndə öz daxili aləmini ifadə edir. Bu real dünya tətbiqləri göstərir ki, zehni dərk etmək bizə sənətdən həzz almağa və yaratmağa kömək edə bilər.
Hətta texnologiyada şüurla bağlı fikirlər vacibdir. Bəzi alimlər öyrənə və düşünə bilən kompüterlər üzərində işləyirlər. Bir kompüterin nə vaxtsa insan qədər ağıllı ola biləcəyini düşünürlər. Bu, şüurumuzun necə işlədiyini öyrənməkdən irəli gələn böyük bir sualdır.
Gəlin ağlımızı gözəl bir bağ kimi təsəvvür edək. Bu bağda hər bir çiçək, bitki və ağac fərqli bir düşüncə və ya hissi təmsil edir. Bitkiləri sulayaraq, onlara günəş işığı verərək bağınıza qulluq edəndə onların böyüdüyünü görürsən. Eyni şəkildə, yeni şeylər öyrənəndə və hisslərinizi bölüşəndə zehniniz böyüyür.
Dualizm baxışı uzaq bir ölkədən gələn xüsusi bir bağça köməkçisinin olması kimidir. Bu köməkçi bitkilər çətin görünəndə belə bağçaya qulluq edir. Fiziki baxış bizə bağın içindəki torpaq və su sayəsində böyüdüyünü söyləyir. Funksionalizm deyir ki, bağ onun bitkilərinin çiçəklənməsi və meyvə verməsi ilə vacibdir. Emergentizm bizə xatırladır ki, bütün kiçik bitkilərin birgə işi bütün bağı gözəlləşdirir. Və panpsixizm pıçıldayır ki, bağdakı kiçik bir çınqılın belə kiçik bir həyat qığılcımı ola bilər.
Bu hekayə ilə siz görə bilərsiniz ki, hər bir ideya bizim necə öyrəndiyimiz, hiss etdiyimiz və inkişaf etdiyimiz barədə düşünmək üçün fərqli yol verir. Bağçanın qayğıya ehtiyacı olduğu kimi, zehnimizin çiçəklənməsi üçün diqqətimizə və vaxtımıza ehtiyacı var.
Şüurlu olduğumuzu söyləmək çətin deyil. Hər an gördüklərimiz, eşitdiklərimiz və hiss etdiklərimiz haqqında düşünə bilərik. Parlaq qırmızı almaya baxdığınız zaman onun rəngini bilirsiniz, çünki gözləriniz beyninizə şəkillər göndərir. Bir dostunuzu qucaqladığınız zaman istilik hiss edirsiniz, çünki ağlınız bu hissi hiss edir.
Özünüzdən soruşun: "Mən oyaq olduğumu necə bilirəm?" Otağınızı görə, ailənizi eşidə və əvvəlkiləri xatırlaya bilərsiniz. Bütün bunlar şüurun əlamətləridir. Bu fikirlərin bir çoxu, istər dualizm, istərsə də fizikilik olsun, bütün bu hisslərin və düşüncələrin sizin daxilinizdən necə gəldiyini izah etməyə çalışır.
Bəziləri deyir ki, şüurlu olduğunuzu bilmək güzgüdəki əksinizi görmək kimidir. Özünü görürsən və var olduğunu bilirsən. Ağıl, xoşbəxt düşüncələri, kədərli anları və həyəcanlı sərgüzəştləri olan bir insan olduğunuzu anlamağa kömək edir. Bu anlayış sizə dünyanı öyrənməyə və xəyallarınızı başqaları ilə bölüşməyə imkan verir.
Şüurla bağlı çoxlu sirlər var. Verə biləcəyimiz bəzi suallar bunlardır: Beynimiz nəyin vacib olduğuna necə qərar verir? Xoşbəxtlik və ya qorxu kimi duyğuları necə hiss edirik? Fərqli nəzəriyyələr bizə fərqli cavablar verir. Bu fikirlər çox böyük görünsə də, unutmayın ki, onların hamısı içimizdəki xüsusi köməkçini anlamağa kömək etməyə çalışır.
Hər gün ağlınızın işlədiyini göstərən kiçik anlar yaşayırsınız. Əyləncəli bir oyundan həzz aldığınız zaman, bağdakı böcəklə maraqlandığınız zaman və ya səmadakı ulduzlarla maraqlandığınız zaman beyniniz məşğul olur. Bu anların hər biri şüurumuzun həmişə bizimlə olduğunu bildirən kiçik bir ipucudur.
Bu fikirlər üzərində düşünmək bizə daxili dünyamızı qiymətləndirməyə vadar edə bilər. Ağlınızın bədəninizdən ayrı olduğuna və ya beyninizlə eyni hissələrdən ibarət olduğuna inanmağınızdan asılı olmayaraq, vacib olan hər gün hiss etməyiniz, düşünməyiniz və öyrənməyinizdir.
Gəlin şüur nəzəriyyələri haqqında öyrəndiyimiz fikirləri nəzərdən keçirək. Əvvəlcə öyrəndik ki, şüur oyaq və xəbərdar olmaq deməkdir. Bu, ətrafınızı görməyə imkan verən otaqdakı işıq kimidir.
Dualizmdən danışdıq. Dualizm ağlımızın bədənimizdən ayrı olması fikridir. Bu, oyuncaq və onun pultu kimi birlikdə işləyən iki fərqli hissənin olması kimidir.
Sonra fizikiizm haqqında öyrəndik. Bu fikir bizə hiss etdiyimiz və düşündüyümüz hər şeyin beynimizdən gəldiyini bildirir. Sevimli oyuncağını görəndə və ya şirin bir yemək daddıqda, beyniniz bu hissləri yaratmaqla məşğuldur.
Sonra funksionallığı araşdırdıq. Funksionalizm deyir ki, bir şeyin nədən hazırlandığı deyil, nə edə biləcəyi önəmlidir. Nədən qurulmasından asılı olmayaraq yaxşı işləyən bir kompüter kimi, ağıl onun hərəkətləri ilə bağlıdır.
Emergentizm haqqında da öyrəndik. Emergentizm, beynin bir çox kiçik hissələrinin ağlımızı yaratmaq üçün birlikdə işlədiyini xatırladır. Bu, böyük bir şəkil yaratmaq üçün tapmacanın bir çox kiçik parçalarını bir araya gətirməyə bənzəyir.
Nəhayət, panpsixizmi araşdırdıq. Panpsixizm hər şeyin, hətta çınqıl və ya yarpaq kimi ən xırda şeylərin belə bir az öz şüuruna malik ola biləcəyi fikridir.
Bütün bu nəzəriyyələr şüurun nə olduğunu və necə işlədiyini izah etmək üçün müxtəlif yollar üzərində düşünməyə kömək edir. Hər bir ideya bizə özümüzü və dünyanı görmək üçün xüsusi yol verir. Bu fikirlər fərqli olsa da, hamısı bizə ağlımızın vacib və heyrətlə dolu olduğunu bildirir.
Unutmayın ki, zehniniz dünyanı görməyə kömək edən parlaq bir işıq, sizi hiss etdirən köməkçi dost və düşüncələrinizin böyüdüyü yaradıcı bağ kimidir. Bütün bu fikirlər göstərir ki, şüur haqqında öyrənmək hər birimizin içindəki sehri qiymətləndirməyə kömək edir.
Hər gün keçdikcə hisslərinizə, düşüncələrinizə və ətrafınızdakı kiçik möcüzələrə diqqət yetirin. İnsanların bu təcrübələri izah etməyə çalışdıqları bir çox yolları düşünün. İstər ayrı bir ağıl ideyasını bəyənirsiniz, istərsə də beyninizin bütün hisslərinizi yaratdığına inanırsınız, önəmli olan sizin xüsusi və həyat dolu olduğunuzu bilməkdir.
Xülasə, öyrəndiyimiz şüur nəzəriyyələri bunlardır:
Hər bir nəzəriyyə bizə necə hiss etdiyinizə, düşündüyünüzə və öyrəndiyinizə baxmaq üçün yeni bir yol verir. Onlar göstərir ki, istər xüsusi bir qığılcım vasitəsilə, istərsə də bir çox işləyən hissələr vasitəsilə şüurunuz kim olduğunuzun gözəl bir hissəsidir.
Ümid edirik ki, bu dərs ağıl haqqında fikirlərin çətin görünə bilsə də, həqiqətən canlı olmağın möcüzəsi olduğunu görməyə kömək edəcək. Hər təbəssüm, hər fikir və hər kiçik düşüncə ağlınızın həmişə sizinlə olduğunu, parlaq bir günəş kimi yolunuzu işıqlandırdığını xatırladır.
Dünyaya maraqla baxmağa davam edin və unutmayın ki, danışdığımız ideyalar insanların hamımızın içindəki sehri anlamağa çalışdıqları bir çox yollardan bəziləridir. Öyrənməkdən həzz alın və fikrinizi gün kimi parlaq saxlayın!
