Bu dərsdə biz əxlaqi relyativizm və əxlaqi mütləqiyyət adlı iki ideyanı öyrənəcəyik. Bu fikirlər insanların nəyin doğru və nəyin yanlış olduğuna necə qərar verdiyini anlamağa kömək edir. Bu fikirləri aydınlaşdırmaq üçün sadə sözlərdən və asan nümunələrdən istifadə edəcəyik. Bu mövzular əxlaq və əxlaq fəlsəfəsindən gəlsə də, biz onları asan başa düşüləcək şəkildə öyrənəcəyik.
Əxlaqi relativizm, harada olduğunuzdan və ya kiminlə olduğunuzdan asılı olaraq doğru və ya yanlışın dəyişə biləcəyi fikridir. Bu o deməkdir ki, fərqli insanlar və fərqli mədəniyyətlər necə davranmaq barədə fərqli qaydalar üzərində razılaşa bilərlər. Əxlaqi relativizmdə hər zaman hər kəs üçün işləyən vahid qayda yoxdur. Bunun əvəzinə insanlar həyata baxır və mədəniyyətləri, ailələri və cəmiyyətləri haqqında düşünərək nəyin yaxşı olduğuna qərar verirlər.
Məsələn, bir ölkədə müəyyən bir adətdə deyilir ki, böyüklərə həmişə qulaq asaraq onlara hörmət etmək çox vacibdir. Başqa yerdə uşaqlar sərbəst danışmağa və hətta böyüklərə belə çoxlu suallar verməyə təşviq edilə bilər. Hər iki düşüncə tərzini əxlaqi relativizmdə görmək olar. Hər bir qrup insan öz inancları və adət-ənənələri əsasında onlar üçün nəyin doğru olduğuna qərar verir.
Evdə və ya məktəbdə qaydalar haqqında düşünün. Bir sinifdə oyun oynayarkən hər kəsin növbə ilə hərəkət etməsi qaydası ola bilər. Başqa bir sinifdə müəllimin təsadüfi olaraq tələbələrə zəng etməsi qaydası ola bilər. Hər iki sinif otağı nizam-intizamı və ədaləti qorumaq istəyir, lakin bunu etmə yolları fərqlidir. Bu, əxlaqi relativizmə bənzəyir. İdeya budur ki, qaydalar harada olduğunuzdan və ya insanların nəyə inanmasından asılı olaraq dəyişə bilər.
Başqa bir nümunəyə müxtəlif ailələrdə rast gəlmək olar. Bəzi ailələrdə belə bir qayda ola bilər ki, hamı ciddi şəkildə “zəhmət olmasa” və “sağ ol” deməlidir. Digər ailələr daha rahat ola bilər və mehriban danışmağın müxtəlif yollarına icazə verə bilər. Bu fərqlər göstərir ki, nəzakətli və yaxşı hesab edilənlər, mənəvi relativizmin bizə öyrətdiyi kimi, dəyişə bilər.
Əxlaqi mütləqiyyət, doğru və yanlış haqqında sabit qaydaların olması fikridir. Bu o deməkdir ki, kim olmağınızdan və harada yaşamağınızdan asılı olmayaraq bəzi şeylər həmişə doğrudur. Əxlaqi mütləqiyyətə görə, bu qaydalar heç vaxt dəyişmir. Onlar hər zaman hamı üçün eynidir.
Mənəvi mütləqiyyətin sadə nümunəsi kimisə qəsdən incitməyin həmişə yanlış olması fikridir. Nə olursa olsun, başqalarını incitmək pis görünür. Başqa bir misal dürüstlükdür. Bir çox insanlar həqiqəti söyləməyin həmişə ən yaxşı seçim olduğuna inanır. İnsanlar müxtəlif ölkələrdən və ya mədəniyyətlərdən olsalar belə, bu fikirlər dəyişmir.
Təsəvvür edin ki, dostlarınızla oynayırsınız və itirilmiş oyuncaq tapırsınız. Əxlaqi mütləqiyyətə əsaslanan bir qayda deyə bilər ki, nə olursa olsun, oyuncağı sahibinə qaytarmağa çalışmalısan. Bu qayda bir oyun meydançasından digərinə dəyişmir.
Başqa bir misal sinifdə “vurulmamaq” deyən bir qaydadır. İstər məktəbdə, istər ad günündə, istərsə də evdə olmağınızdan asılı olmayaraq, vurmaq həmişə yanlış hesab olunur. Bu, əxlaqi mütləqiyyətə bənzəyir, çünki qayda sabitdir və vəziyyətdən asılı deyil.
Gəlin bu iki fikri sadə məqamlarla müqayisə edək:
Təsəvvür edin ki, siz və dostunuz şəkil çəkirsiniz. Hər zaman karandaşlarınızı paylaşdığınızı söyləyən bir qaydanız ola bilər. Dostunuz bəzən paylaşa bilər, amma bəzən onları saxlamağın yaxşı olduğunu düşünür. Əxlaqi mütləqiyyətə baxsanız, paylaşmaq həmişə qayda olacaq. Amma əxlaqi relativizmdə qayda, iştirak edən insanların vəziyyətinə və hisslərinə görə dəyişə bilər.
Uzun müddət əvvəl insanlar nəyin doğru, nəyin yanlış olduğu haqqında çox danışırdılar. Bəzi qədim mütəfəkkirlər hər bir insanın əməl etməli olduğu sabit qaydalara inanırdılar. Bu, əxlaqi mütləqiyyət ideyasıdır. Onlar düşünürdülər ki, mehriban və ya dürüst olmaq kimi bəzi qaydalar heç vaxt dəyişmir.
Digər mütəfəkkirlər inanırdılar ki, bir qrup insan üçün doğru olan digər qrup üçün doğru olmaya bilər. Onlar inanırdılar ki, bizim doğru və yanlış fikirlərimiz zamanla və fərqli mədəniyyətlərlə dəyişə bilər. Bu fikrə mənəvi relativizm deyilir. Məsələn, dünyanın bir yerində insanlar xüsusi bir bayramı özünəməxsus şəkildə qeyd edə bilər, dünyanın başqa yerində isə eyni bayramı çox fərqli qeyd edə bilər. Hər iki cavab məqbuldur, çünki onlar müxtəlif əxlaqi inancları əks etdirir.
Həm əxlaqi relyativizm, həm də əxlaqi mütləqiyyət seçimlərimizi anlamağa kömək edir. Əxlaqi relativizm bizə başqa düşüncə tərzinə açıq olmağı öyrədir. Fərqli mədəniyyətdən olan biri ilə görüşəndə, çox tez mühakimə etmədən onların doğru və yanlış fikirlərini öyrənə bilərik.
Əxlaqi mütləqiyyət bizə hər kəsin təhlükəsizliyini qorumağa və ədalətli davranmağa kömək edən bəzi qaydalar haqqında güclü fikir verir. Məsələn, başqalarını incitməməliyik qaydası bizə həmişə xeyirxah olmağı öyrədir. Bir çox insanlar düşünür ki, cəmiyyətin ədalətli olması üçün bəzi qaydalar heç vaxt dəyişməməlidir.
Hər iki fikir faydalıdır. Onlar bizə bəzi qaydaların çox vacib olmasına baxmayaraq, digər fikirlərin çevik ola biləcəyini və bir şəxsdən və ya mədəniyyətdən digərinə dəyişə biləcəyini görməyə kömək edir. Bu bilik hər gün hərəkətlərimiz və seçimlərimiz haqqında diqqətlə düşünməyə kömək edir.
Nəyin doğru və ya yanlış olduğuna qərar verməyə çalışdığınız zaman sadə suallar vermək faydalı olar. Bildiyiniz qaydaları düşünün. Bu qaydalar müxtəlif yerlərdə dəyişirmi? Yoxsa onlar hər zaman eynidir?
Məsələn, oyuncaqlarınızı paylaşmağı düşünün. Özünüzdən soruşun: "Nə olursa olsun, paylaşmaq həmişə yaxşıdır, yoxsa vəziyyətdən asılı olaraq dəyişə bilərmi?" Bu sualları verəndə siz əxlaqi mütləqiyyət və əxlaqi relativizm haqqında düşünürsünüz.
Bu suallardan istifadə etməklə siz bir qaydanın həmişə riayət edilməli olan qayda olub-olmadığını və ya başqa yerdə və ya fərqli insanlarla olduğunuz zaman dəyişə biləcəyinə qərar verə bilərsiniz.
Ailəniz, dostlarınız və ictimaiyyətiniz sizə doğru və yanlışı öyrətməkdə böyük rol oynayır. Onlar sizə hansı qaydaların vacib olduğunu və hansıların dəyişə biləcəyini öyrənməyə kömək edir. Bəzi ailələr müəyyən hərəkətlərin həmişə yaxşı və ya həmişə səhv olduğu sabit qaydalara inanırlar. Digər ailələr daha çevik ola bilər və müxtəlif vəziyyətlərdə fərqli davranış yollarına icazə verə bilər.
Məktəbdə müəllimlər hər kəsin öyrənməsinə və təhlükəsiz olmasına kömək etmək üçün qaydalar müəyyən edə bilər. Bu qaydalar əxlaqi mütləqiyyətdən irəli gələ bilər. Eyni zamanda, dostlarınızın nəyin əyləncəli və ədalətli olduğuna dair fərqli fikirləri ola bilər. Bu, mənəvi relativizmi göstərir. Hər iki fikir diqqətli insan olmağı öyrənməyə kömək edir.
Hər gün nəyin doğru və ya yanlış olduğuna inandığınızı göstərən seçimlər edirsiniz. Qəlyanaltını bölüşmək, dostunuza kömək etmək və ya xoş söz söyləmək qərarına gəldikdə, mənəvi seçim edirsiniz. Bəzən bu seçimlər nə olursa olsun kiməsə mehriban davranmaq kimi sabit qaydaları əks etdirir. Digər vaxtlarda qərarlarınız fərqli vəziyyətlərə görə dəyişə bilər.
Məsələn, bir oyun oynamağı düşünün. Bir qayda ola bilər ki, hamı öz növbəsini almalıdır. Əgər kimsə öz növbəsini gözləməyi unudursa, bu, başqalarını kədərləndirə bilər. Sıra kəsilməyə qarşı olan bu qayda əxlaqi mütləqiyyətə bənzəyir, çünki ona nə olursa olsun əməl olunur. Digər tərəfdən, oyunu daha əyləncəli etmək üçün qaydaların dəyişdirilə biləcəyi bir oyun oynayırsınızsa, əxlaqi relativizmə baxırsınız. Hər iki yolu anlamaq hər gün daha yaxşı seçimlər etməyə kömək edir.
Dünyanın müxtəlif yerlərində yaşayan insanların müxtəlif adət-ənənələri var. Bu ənənələr onların doğru olduğuna inandıqları şeyi formalaşdırmağa kömək edir. Bəzi mədəniyyətlərdə ciddi qaydalara riayət etmək çox vacibdir, çünki onlar bəzi hərəkətlərin heç vaxt dəyişməməli olduğuna inanırlar. Digər mədəniyyətlərdə insanlar qaydaların daha çevik ola biləcəyinə və zaman və məkana görə dəyişə biləcəyinə inana bilərlər.
Məsələn, xüsusi bir tətil düşünün. Bir ölkədə ailələrdə hörmət göstərən bir çox ciddi adətlər ola bilər. Başqa bir ölkədə insanlar fərqli əyləncəli və rahat ənənələrlə qeyd edə bilərlər. Hər iki bayram növü doğru və yanlış fikirlərə əsaslanır, lakin onlar mənəvi relativizm nümayiş etdirirlər, çünki adətlər mədəniyyətlə dəyişir.
Hətta böyüklər də gündəlik həyatlarında əxlaqi relyativizm və əxlaqi mütləqiyyət ideyalarından istifadə edirlər. Böyüklər işdə, məktəb şuralarında və ya hökumətlərdə qaydalar hazırlayanda nəyin ədalətli və yaxşı olduğunu düşünürlər. Bəzi qanunlar insanlar oğurluq və ya başqalarını incitmək kimi müəyyən hərəkətlərin həmişə səhv olduğunu qəbul etdikləri üçün qəbul edilir. Bu qanunlar əxlaqi mütləqiyyəti göstərir.
Digər vaxtlarda cəmiyyətdəki qaydalar dəyişə bilər, çünki insanların ən yaxşısı haqqında fərqli fikirləri var. Məsələn, bəzi icmalar özlərinə xas olan bayramlar, festivallar və ya adət-ənənələr üçün xüsusi qaydalar yarada bilərlər. Bu çevik qaydalar əxlaqi relativizmdən irəli gəlir. Hər iki fikri dərk edərək, böyüklər hər kəs üçün ədalətli və xeyirxah olan qaydalar yaratmağa çalışırlar.
Bu ideyaları öyrənmək bizə böyüklərin böyük dünyasında belə doğru və yanlış seçimlərin çox vacib olduğunu görməyə kömək edir. Bu fərqləri bildiyimiz zaman, icmalarımızı yaşamaq üçün daha yaxşı bir yerə çevirməyə kömək edə bilərik.
Bu fikirləri araşdırmaq üçün özünüzə verə biləcəyiniz bəzi sadə suallar:
Bu suallar bir qaydanın heç vaxt dəyişməyən bir qayda olub-olmadığını və ya vəziyyətə görə dəyişdiyini görməyə kömək edir. Onlar həmçinin sizin və başqaları üçün nəyin doğru olduğuna qərar verməyə kömək edir.
Bu gün öyrəndiyimiz fikirlər məktəbdəki digər fənlərlə də əlaqələndirilir. Sosial tədqiqatlarda fərqli insanların necə fərqli adət və ənənələrə sahib olduğunu öyrənirsiniz. Ədəbiyyatda hekayələrdəki personajlar doğru və yanlış haqqında hisslərini və fikirlərini göstərən seçimlər edirlər. Hətta sənətdə fərqli rəng və formaların müxtəlif insanlar üçün xüsusi mənaları ola bilər.
Bu bağlantılar göstərir ki, doğru və yanlışı öyrənmək bir çox mövzunun bir hissəsidir. İstər tarix, istərsə də elm öyrənirsinizsə, insanların nəyin yaxşı olduğuna necə qərar verdiyini başa düşmək dünyaya daha mehriban baxmağa kömək edir.
Gəlin sadə bir hekayə üzərində düşünək. Təsəvvür edin ki, iki dost, Anna və Ben. Anna hesab edir ki, paylaşmaq həmişə xeyirxahlıq göstərməyin ən yaxşı yoludur. O, həmişə qəlyanaltısını olmayan birinə təklif edir. Lakin Ben bunun dəyişə biləcəyini düşünür. Bəzən o, həqiqətən ehtiyacı varsa, özü üçün qəlyanaltı saxlamağın yaxşı olduğunu düşünür. Annanın düşüncə tərzi əxlaqi mütləqiyyətə bənzər bir fikri göstərir - o, paylaşmanın həmişə doğru olduğuna dair sabit bir qaydaya inanır. Benin ideyası daha çox əxlaqi relativizmə bənzəyir, çünki o, tələblərinə əsasən qaydanın dəyişməsinə icazə verir.
Bu hekayə bizə yaxşı olmağın qaydaları haqqında düşünməyin müxtəlif yollarının olduğunu görməyə kömək edir. Hər iki üsul müxtəlif vəziyyətlərdə faydalı ola bilər. Bu cür nümunələr haqqında danışaraq, seçimlərimizin ətrafımızdakı dünyanı necə daha yaxşı və mehriban etdiyini daha çox öyrənirik.
Müəllimləriniz və valideynlərinizlə danışmaq doğru və yanlış haqqında daha çox öyrənmək üçün əla bir yoldur. Onlardan bir qaydanın niyə vacib olduğunu düşündüklərini soruşun. Bu qayda hər yerdə eyni olub-olmadığını və ya fərqli yerlərdə dəyişə biləcəyini soruşun. Siz həmçinin kitablarda qəhrəmanların çətin seçimlər etdiyini göstərən hekayələri oxuya bilərsiniz. Bu hekayələr sizə əxlaqı öyrənməyin böyüdükcə getdiyiniz bir səyahət olduğunu görməyə kömək edə bilər.
Hər dəfə qərar verəndə bunun sabit qaydaya əsaslanan seçim olduğunu, yoxsa vəziyyətə uyğun dəyişən seçim olduğunu düşünün. Bununla siz həm əxlaqi mütləqiyyəti, həm də əxlaqi relativizmi başa düşməyə məşq edirsiniz.
Bu fikirləri indi sinifdə sadə sözlər və nümunələrlə öyrənsəniz də, ailəniz və dostlarınızla onlar haqqında danışmaq şansınız çox olacaq. Başqalarını dinləmək və fikirlərinizi bölüşmək bəzi insanların niyə bir cür, digərlərinin isə fərqli düşündüyünü anlamağa kömək edə bilər.
Bəzən müzakirədən və ya hekayədən sonra “Bu qayda həmişə doğrudurmu?” deyə soruşa bilərsiniz. və ya "Mən başqa yerdə olsam, bu qayda dəyişirmi?" Bu suallar çox vacibdir. Onlar göstərir ki, sən insanların qaydalar yaratması haqqında dərindən düşünürsən.
Həm mənəvi relyativizm, həm də əxlaqi mütləqiyyət bizə xeyirxahlıq haqqında öyrədir. İnsanların fərqli qaydaları olsa belə, hamısı xeyirxah və ədalətli olmaq istəyir. Əxlaqi mütləqiyyətdə mehriban olmaq həmişə riayət edilməli olan bir qaydadır. Əxlaqi relativizmdə xeyirxahlıq vəziyyətə görə fərqli görünə bilər. Əsas fikir odur ki, başqalarının qayğısına qalmaq çox vacibdir.
Məsələn, kədərlənən və ya incinən birini görsəniz, ona kömək etmək üçün ürəyinizdən istifadə edə bilərsiniz. Bu sadə xeyirxahlıq çoxlarının həmişə yaxşı olduğuna inandığı seçimdir. Bu göstərir ki, hətta qaydalar dəyişə bilsə belə, xeyirxahlıq hər kəsin özünü daha yaxşı hiss etməsinə kömək edən dəyərdir.
Əxlaqi fikirləri öyrənəndə öyrənirik ki, doğru və yanlışı görməyin bir çox yolu var. Bəzi yollar çox sərtdir, bəziləri isə dəyişməyə imkan verir. Hər iki baxış davranışımız və əməl etdiyimiz qaydalar haqqında düşünməyə kömək edir. Bizim məşğul dünyamızda bu ideyalardan xəbərdar olmaq bizə hörmətli və xoşbəxt bir şəkildə birlikdə yaşamağa kömək edir.
Unutmayın ki, qaydalar və əxlaq yalnız göstərişlərə əməl etməkdən ibarət deyil. Onlar digər insanlara hörmət, qayğı və dürüstlüklə necə davranmağı başa düşməkdən ibarətdir. Sabit qaydalara və ya çevik fikirlərə inanmağınızdan asılı olmayaraq, niyə müəyyən bir şəkildə davrandığınızı bilmək çox vacibdir.
Bu gün öyrəndik ki, əxlaqi relativizm vəziyyətə, mədəniyyətə və ya ailəyə görə doğru və ya yanlışın dəyişə biləcəyi fikridir. Biz onu da öyrəndik ki, əxlaqi mütləqiyyət bəzi qaydaların sabit olması və həmişə riayət edilməli olduğu fikridir. Hər iki fikir insanların necə birlikdə yaşadıqlarını və hər gün seçimlər etdiyini anlamağa kömək edir.
Məktəbdən, evdən və cəmiyyətimizdən nümunələr haqqında danışaraq, bu fikirlərin hərəkətlərimizə və qərarlarımıza baxış tərzimizi necə dəyişdirə biləcəyini gördük. Bu fikirləri bilmək sizə ədalətli, xeyirxah və düşüncəli insan olmağa kömək edə bilər.
Əxlaqi Relativizm: Bu fikir bizə doğru və ya yanlışın dəyişə biləcəyini öyrədir. Bu mədəniyyətdən, ailədən və vəziyyətdən asılıdır. Əxlaqi relativizmdə biz müxtəlif fikirləri başa düşməyi və digər insanların həyat tərzinə hörmət etməyi öyrənirik.
Əxlaqi Absolutizm: Bu fikir bizə bəzi qaydaların həmişə eyni olduğunu öyrədir. Dürüst, xeyirxah olmaq və başqalarını incitməmək bir çox insanın dəyişməyəcəyinə inandığı qaydaların nümunəsidir.
Hər iki fikir bizə ədalət, xeyirxahlıq və hörmət haqqında öyrənməyə kömək edir. Onlar məktəbdə, evdə və cəmiyyətdə gündəlik həyatımızda faydalıdır.
Suallar verməyi və ailəniz və dostlarınızla doğru olduğuna inandığınız şeylər haqqında danışmağı unutmayın. Bu, qayğıkeş və düşüncəli bir insan kimi böyüməyə kömək edəcək. Bu əxlaqi ideyaları öyrənmək hər gün yaxşı seçimlər etməyə kömək edəcək bir səyahətdir.
