Universallar problemi ilə bağlı dərsimizə xoş gəlmisiniz. Bu gün biz fəlsəfənin metafizika adlı xüsusi qolunun bir hissəsi olan ideyanı araşdıracağıq. Metafizika dünya və içindəki hər şey haqqında böyük suallar verir. Bu suallardan biri universalların təbiəti ilə bağlıdır. Bu dərsdə biz universalların nə olduğunu, insanların niyə onlara təəccübləndiyini və müxtəlif mütəfəkkirlərin onlar haqqında nəyə inandığını öyrənəcəyik. Sadə sözlər, qısa cümlələr və gündəlik həyatdan çoxlu nümunələrdən istifadə edəcəyik.
Metafizika həyatın ən dərin suallarını düşünən bir fəlsəfə növüdür. “Həqiqi nədir?” kimi suallar verir. "Mövcud olmaq nə deməkdir?" və "Niyə işlər olduğu kimidir?" Metafizikanı öyrənəndə asanlıqla görə bilmədiyimiz və toxuna bilmədiyimiz şeyləri anlamağa çalışırıq. Biz gündəlik ideyalardan kənara çıxan suallar veririk.
Metafizika bir az çətin səslənsə də, siz bunu təxəyyülünüz və diqqətli düşüncənizdən istifadə edərək dünyanın sirlərini araşdırmağın bir yolu kimi düşünə bilərsiniz. Bu, həyatın sirləri ilə maraqlanan bir detektiv olmaq kimidir.
İndi gəlin universallar haqqında öyrənək. Universal bir çox fərqli şeyin ortaq ola biləcəyi keyfiyyət və ya xüsusiyyətdir. Məsələn, masada çoxlu qırmızı alma gördüyünüzü təsəvvür edin. Bütün almalar qırmızı olma keyfiyyətini paylaşır. "Qırmızı" sözü universal bir fikirdir və biz bütün bu almalarda olan ümumi keyfiyyətdən bəhs edirik.
Universallar rəng (qırmızı və ya mavi kimi), forma (dəyirmi və ya kvadrat kimi) və ya ölçü (böyük və ya kiçik) kimi sadə xüsusiyyətlər ola bilər. Bir çox obyekt eyni keyfiyyəti paylaşdıqda, onların ümumi və ya universal bir xüsusiyyəti olduğunu söyləyirik. Başqa sözlə desək, “qırmızılıq” ideyası bütün qırmızı şeyləri bir yerdə qruplaşdırmaqda bizə kömək edən universaldır.
Universallar problemi fəlsəfədə çoxdan davam edən bir məsələdir. Soruşur: Ümumbəşərilər həqiqətən dünyada mövcuddur, yoxsa onlar yalnız bizim zehnimizdədir? Bir şeyin qırmızı və ya yuvarlaq olduğunu söylədikdə, bir çox şeyin paylaşdığı keyfiyyətləri təsvir etmək üçün sözlərdən istifadə edirik. Bəs bu keyfiyyətlərin mövcud olması nə deməkdir? “Qırmızılıq” fiziki obyekt kimi real bir şeydir, yoxsa bir çox qırmızı obyektlərə verdiyimiz addır?
Bu sual vacibdir, çünki o, ideyalarımızı və ətrafımızdakı dünyanı necə təşkil etdiyimiz haqqında düşünməyə kömək edir. Sözlərimizin həqiqətən orada olan bir şeyə uyğun olub-olmadığını və ya dilimizdə sadəcə sadə alətlər olub olmadığını soruşmağa məcbur edir. Bu suala insanların müxtəlif cavabları var və onların cavabları fəlsəfədə müxtəlif baxışları formalaşdırır.
Universalları daha yaxşı başa düşmək üçün sadə nümunələrdən istifadə edək. Təsəvvür edin ki, sinif otağınız müxtəlif oyuncaqlarla doludur. Bəzi oyuncaqlar qırmızı, bəziləri isə mavidir. Bütün qırmızı oyuncaqlar "qırmızılıq" adlı bir xüsusiyyəti bölüşürlər. Bəs bu "qırmızılıq" həqiqətənmi hər oyuncaqda özünə məxsus kiçik bir şey kimi asılır? Yoxsa biz bütün oyuncaqları görüb, "Onlar qırmızıdır!"
Formalarla başqa bir nümunəyə nəzər salın. Tutaq ki, bir vərəqdə çoxlu dairələr çəkilib. Deyə bilərsiniz ki, bütün fiqurlar dairələrdir, çünki onlar eyni dəyirmi formanı paylaşırlar. Dairə ideyası universal keyfiyyətdir. Ancaq özünüzdən soruşun, dəyirmi forma öz-özünə mövcuddur, yoxsa bu, yalnız bütün fərdi dairələri təsvir etdiyimiz şəkildədir?
Bu gündəlik nümunələr, universalların bir çox şeyin paylaşdığı keyfiyyətlərə aid olduğunu görməyə kömək edir. Onlar dilimizi sadələşdirir və bizə hər şeyi qruplaşdırmağa kömək edir. Bununla belə, onlar dərin bir sual da ortaya qoyurlar: Bu paylaşılan keyfiyyətlər özbaşına yaşayan real varlıqlardır, yoxsa bizim istifadə etdiyimiz adlar toplusudur?
Filosoflar universalların gerçək olub-olmaması barədə çox fikirləşiblər. Bu mövzuda iki əsas fikir var:
Bu iki baxış böyük suala cavab verməyə çalışır: “Qırmızılıq” kimi bir xüsusiyyət kainatın gerçək bir hissəsidir, yoxsa sadəcə dilimizin yaradılışı? Hər iki baxışın filosoflar arasında tərəfdarları var və onlar uzun əsrlər boyu müzakirə olunub.
Gəlin realist baxışa daha yaxından nəzər salaq. Realizm deyir ki, universallar dünyada mövcud olan görünməz obyektlər kimidir. Məsələn, "qırmızı" keyfiyyətini tək başına görə bilməsəniz də, realistlər onun hələ də var olduğunu düşünürlər. Hər qırmızı alma, qırmızı top və qırmızı çiçək eyni "qırmızılıq" keyfiyyətini göstərir.
Realistlər hesab edirlər ki, bu ümumi keyfiyyətlər dünyanın təşkili üsuludur. Bunu şeyləri oxşar edən xüsusi qaydalar və ya nümunələr toplusu kimi düşünün. Bu qaydalar bizim gördüyümüz şeylərin arxasında gizlənir. Qırmızı oyuncaqları qırmızı olduqları üçün qruplaşdırdığınız zaman realistlər deyirlər ki, siz bütün oyuncaqların paylaşdığı real keyfiyyəti görürsünüz.
Realistlər üçün bir çox obyektin eyni keyfiyyətə malik olması bu keyfiyyətin real şəkildə mövcud olması deməkdir. Bunu riyaziyyatdakı rəqəmlə müqayisə edirlər. Məsələn, \(\textrm{2}\) rəqəmi harada istifadə olunmasından asılı olmayaraq eynidir. Bənzər bir şəkildə, qırmızı, bütün qırmızı obyektlərin sahib olduğu qırmızıdır.
İndi gəlin görək nominalistlər nə düşünürlər. Nominalizm fərqli bir baxışdır. Nominalistlər universalların özlüyündə mövcud olduğuna inanmırlar. Deyirlər ki, biz "qırmızılıq" və ya "yuvarlaqlıq" kimi keyfiyyətlərdən danışarkən gördüklərimizi təsvir etmək üçün sadəcə sözlərdən istifadə edirik. Nominalizmə görə, bu keyfiyyətlərin öz həyatı yoxdur.
Məsələn, sevimli oyuncağını düşünün. Əgər qırmızıdırsa, onu qırmızı adlandırırsınız, çünki istifadə etdiyiniz söz budur. Amma “qırmızı” sözü ayrıca bir şey kimi mövcud deyil. Bu, bizim oxşar şeyləri bir-birindən ayırmağımız üçün sadəcə bir yoldur. Müəllim lövhəyə “qırmızı” sözünü yazanda bu, bizə gördüyümüz bir çox qırmızı şeyi xatırladır, lakin bu söz yalnız etiketdir.
Nominalistlər ağlımızın bu kateqoriyaları yaratdığına inanırlar. Onlar bizə dünyanı təşkil etməyə və anlamağa kömək edir. Bir çox it görəndə beyniniz onları bir yerdə qruplaşdırdığı üçün hamısına "it" deyirsiniz. Ancaq bu heyvanlardan kənarda üzən xüsusi bir "it" yoxdur. Bu, yalnız rahatlıq üçün istifadə etdiyimiz bir sözdür.
Universalları başa düşmək üçün daha çox gündəlik nümunələrdən istifadə edək. Təsəvvür edin ki, bir çox müxtəlif çiçəklərlə dolu bir bağdasınız. Bəzi çiçəklər qırmızı, bəziləri sarı, bəziləri isə mavidir. Qırmızı çiçəkləri görəndə, "Bütün bu çiçəklər qırmızı olmaq keyfiyyətini paylaşır" deyə bilərsiniz. Burada "qırmızılıq" qırmızı çiçəklərin ortaq olduğu universal bir xüsusiyyətdir.
Oyuncaqlarınızla evdə kiçik bir təcrübə keçirə bilərsiniz. Əlinizdə olan bütün oyuncaqları toplayın və rənglərinə görə sıralayın. Bütün qırmızı oyuncaqları bir yığına, bütün mavi oyuncaqları digərinə və bütün yaşıl oyuncaqları üçüncü yığına qoya bilərsiniz. Bunu etməklə, hər bir oyuncağın digər oyuncaqlarla paylaşdığı bir keyfiyyətə - rənginə - malik olduğunu görürsünüz. Siz indicə hər şeyi təşkil etmək üçün universallar ideyasından istifadə etmisiniz.
Fiqurlardan istifadə edərək başqa bir təcrübə təsəvvür edin. Kağız üzərində dairə, kvadrat və üçbucaq çəkin. İndi eyni kağız üzərində çoxlu dairələr çəkin. Bütün dairələrə diqqətlə baxın. Onların hamısı yuvarlaq olma xüsusiyyətini bölüşürlər. “Dairə” ideyası hər bir dairənin malik olduğu universal xüsusiyyətdir. Bəs bu, kağız üzərində öz-özünə mövcud olan bir şeydir, yoxsa bu, sadəcə olaraq çevrənin necə görünməsi haqqında təsəvvürümüzdədir?
Bu sadə fəaliyyətlər sizə dünyanın çox şeyin paylaşdığı xüsusiyyətlərlə dolu olduğunu görməyə kömək edir. Bu xassələrin real şeylər və ya yalnız istifadə etdiyimiz sözlər olması onlar haqqında necə düşündüyümüzdən asılıdır. Bu universallar probleminin ürəyidir.
Realizm və nominalizmdən başqa bəzi filosoflar universalları izah etmək üçün başqa fikirlər də irəli sürmüşlər. Bir fikir konseptualizm adlanır. Konseptualizm iki əsas baxışın qarışığıdır.
Konseptualizmə görə universallar mövcuddur, ancaq bizim şüurumuzda. Qırmızı alma dedikdə, “qırmızı” ideyası dünyada ayrı və müstəqil bir şey kimi deyil, beynimizdə yaşayan bir anlayışdır. Bu baxış bizə tanıdığımız keyfiyyətlərin düşüncəmizlə əmələ gəldiyini bildirir. Onlar bizə müxtəlif obyektləri anlamağa və təsvir etməyə kömək edir, lakin onlar daş və ya ağac kimi zehnimizdən kənarda mövcud deyillər.
Bu fikir onu göstərir ki, bizim ideyalarımız çox güclüdür. Onlar bizə hər gün gördüyümüz və yaşadığımız bir çox şeyi anlamağa kömək edir. Ümumbəşərilərin dünyada gerçək olduğuna və ya yalnız zehnimizdə mövcud olduğuna inanmağımızdan asılı olmayaraq, bütün bu baxışlar bizə şeyləri necə başa düşdüyümüz haqqında daha çox məlumat əldə etməyə kömək edir.
Düşünə bilərsiniz ki, niyə belə bir mücərrəd fikir üzərində düşünməliyik? Universallar problemi gündəlik həyatdan çox fərqli görünə bilər, lakin bu, hər gün gördüyünüz və etdiyiniz bir çox şeylə bağlıdır. Oyuncaqlarınızı adlandırdığınız zaman, rəngləri təsvir edəndə və ya əşyaları qruplaşdırdığınız zaman universallarla işləyirsiniz.
Məsələn, oxşar heyvanlar qrupunu görəndə onları təsvir etmək üçün eyni sözdən istifadə edirsiniz. Parkda çoxlu it görsəniz, "it" deyirsiniz və bütün itlərin kürklü və ya hürən kimi ortaq cəhətlərini düşünün. Bir iti itə çevirən keyfiyyətlər universallıq nümunələridir. Bu, beyninizə şeyləri sıralamağa və yadda saxlamağa kömək edir.
Universallar öyrənmə və dildə də vacibdir. Məktəbdə yeni sözlər öyrənəndə hər şeyi bir yerə toplamağı öyrənirsən. Bir çox obyektin eyni rəngi, formanı və ya ölçüsünü paylaşa biləcəyini öyrənirsiniz. Bu paylaşılan mülklər qrupu dünyanı daha yaxşı anlamağa kömək edir. Buna görə hətta kiçik bir uşaq da bütün qırmızı obyektlərin oxşar olduğunu fərq edə bilər. Ağlımızın işləməsi təbii bir yoldur.
Universallar problemi ona görə vacibdir ki, bizi dünyanı təsvir etmək üçün dil və ideyalardan necə istifadə etdiyimiz barədə diqqətlə düşünməyə vadar edir. Bu, bizə “Hər qırmızı obyektdə həqiqətən qızartı keyfiyyəti varmı?” kimi suallar verməyə kömək edir. və ya "Əşyalara verdiyimiz adlar həqiqi cisimlər qrupunu yaradır, yoxsa onlar sadəcə sözlərdir?"
Bu söhbət təkcə sözlərdən getmir. Bu, dünyaya necə baxdığımızı anlamaqdan ibarətdir. Əşyalar arasındakı oxşarlıqları və fərqləri görməyi öyrəndiyiniz zaman metafizikanın bir hissəsini öyrənirsiniz. Bu sizə diqqətlə müşahidə etməyi və dilimizdə nəyin etiket ola biləcəyi ilə müqayisədə nəyin real olduğunu düşünməyi öyrədir.
Bu cür düşüncə çox faydalıdır. Bu fikirlər bir az çətin görünsə də, daha yaxşı düşünən və müşahidəçi olmağa kömək edir. “Niyə mən hər şeyi öz gözümlə görürəm?” deyə soruşmağı öyrənirsiniz. və "Bir şeyi nə edir?" Bunlar bir çox insanın, o cümlədən alimlərin və filosofların uzun müddətdir verdiyi mühüm suallardır.
Universallara baxmağın iki yolunu sadə bir hekayə ilə müqayisə edək. Təsəvvür edin ki, böyük bir qutu karandaşınız var. Bütün karandaşların rəngi var. "Bu karandaşların hamısı qırmızı, mavi, yaşıl və sarıdır" deyə bilərsiniz. İndi özünüzdən soruşun: "Qarandaş qırmızı nədir?"
Əgər realistsinizsə, deyə bilərsiniz: " Qırmızılıq deyilən xüsusi bir şey var ki, qələmi qırmızı edir. Bu keyfiyyət bütün qırmızı rəngli karandaşlarda var, hətta mən onu tək görə bilməsəm də." Ancaq nominalistsinizsə, deyə bilərsiniz: " Qırmızı sözü sadəcə oxşar görünən bütün karandaşlar üçün istifadə etdiyimiz etiketdir. Qələmlərdən başqa qırmızı deyilən ayrı bir şey yoxdur."
Konseptualizmdən də istifadə edə bilərsiniz. Bu baxışda siz düşünürsünüz ki, "Qırmızı rəngli karandaş görəndə ağlım qırmızı fikri yaradır. Bu fikir mənə onu qırmızı kimi tanımağa kömək edir, lakin o, yalnız düşüncələrimdə mövcuddur".
Bu sadə karandaş nümunəsi göstərir ki, karandaşlar kimi gündəlik əşyalar belə böyük ideyalar haqqında düşünməyə kömək edə bilər. Universallar problemi bizi həyatımızda fikir və sözləri necə istifadə etdiyimizi başa düşməyə çağırır.
Bu dərs boyu biz gördük ki, universallar problemi bir çox şeyin paylaşdığı ümumi keyfiyyətlər haqqında bir sualdır. Biz dünya haqqında dərin sualları öyrənən metafizikanı öyrənməklə başladıq. Sonra qırmızı alma, dairə və karandaş kimi nümunələrdən istifadə edərək universalların nə olduğunu araşdırdıq.
Öyrəndik ki, universallar bir çox obyektin sahib ola biləcəyi qırmızılıq və ya yuvarlaqlıq kimi keyfiyyətlərdir. İnsanların bu keyfiyyətlər haqqında müxtəlif düşüncə tərzinə malik olduğunu da kəşf etdik. Realistlər hesab edirlər ki, universallar realdır və özlüyündə mövcuddur. Nominalistlər hesab edirlər ki, universallar sadəcə olaraq əşyaları qruplaşdırmaq üçün istifadə etdiyimiz adlar və ya sözlərdir. Konseptualistlər deyirlər ki, bu keyfiyyətlər beynimizdə ideya kimi mövcuddur.
Bu müzakirə təkcə filosoflar üçün əyləncəli tapmaca deyil. Dildən necə istifadə etdiyimizi və zehnimizin necə işlədiyini anlamaq üçün də vacibdir. Oyuncaqlarınızı rənglərinə görə çeşidləməkdən tutmuş müxtəlif formaların adlarını öyrənməyə qədər siz artıq universallar ideyasından gündəlik həyatınızda istifadə edirsiniz. Hər dəfə fərqli obyektlər arasında oxşarlığı tanıdığınız zaman universal bir şey görürsünüz!
Dərsimizdə əhatə etdiyimiz əsas fikirlər bunlardır:
Unutmayın ki, bu fikirlər fəlsəfənin metafizika adlı bir qolundan gəlsə də, hər gün ətrafınızda universallıq nümunələrini görürsünüz. İstər sevimli oyuncaqlarınızı çeşidləyir, istər şəkillər çəkir, istərsə də təbiəti seyr edirsinizsə, bir çox obyektlərin paylaşdığı keyfiyyətlərə diqqət yetirirsiniz. Universallar haqqında düşünmək diqqətli müşahidəçi və düşüncəli insan olmağa kömək edir.
Biz öyrəndik ki, universallar problemi çətin bir sualdır. Gördüyümüz qırmızılıq və ya dairəvilik kimi ümumi keyfiyyətlərin gerçək şeylər və ya sadəcə zehnimizdəki adlar olub-olmaması bizi təəccübləndirir. Bu dərs göstərir ki, dərin düşüncə sadə müşahidələrdən və gündəlik təcrübələrdən başlaya bilər.
Suallar verməyə və ətrafınızdakı dünyanı araşdırmağa davam edin. Nə qədər çox müşahidə etsəniz, sözlərimizin və fikirlərimizin həyatı anlamlandırmamıza necə kömək etdiyini bir o qədər çox başa düşəcəksiniz. Düşünməkdən və öyrənməkdən həzz alın, çünki nə qədər böyük və ya kiçik olursa olsun, hər bir ideya dünyaya yeni şəkildə baxmağa kömək edir!
Universallar problemi ilə bağlı bu dərsi oxuduğunuz üçün təşəkkür edirik. Həmişə xatırlayın: hətta rənglər, formalar və adlar haqqında sadə müşahidələr həyat və kainat haqqında böyük suallara səbəb ola bilər.
Xülasə, metafizika bizə nəyin real olduğuna dair dərin sualları araşdırmağa kömək edir. Universallar problemi bizdən soruşur ki, bir çox cisimlərdə gördüyümüz qırmızılıq və ya yuvarlaqlıq kimi keyfiyyətlər həqiqətən də dünyada varmı, yoxsa onlar şeylər haqqında danışmağımızın bir hissəsidir. Bununla bağlı müxtəlif fikirlər var: realistlər universalların real olduğuna və zehnimizdən kənarda mövcud olduğuna inanır, nominalistlər isə onların sadəcə oxşar şeyləri qruplaşdırmaq üçün istifadə etdiyimiz sözlər olduğunu düşünürlər. Konseptualistlər bu xassələrin zehnimizdə ideya olaraq mövcud olduğunu söyləyərək orta baxış verirlər.
Oyuncaqlar, karandaşlar və çiçəklər kimi gündəlik nümunələr vasitəsilə universallar haqqında düşünməklə biz öyrənirik ki, müşahidələrimiz və dilimiz dünyanı necə dərk etməyimizdə mühüm rol oynayır. Universallar problemi böyük bir sual olsa da, sadə fikirlərlə başlamaq bizə diqqətli düşünənlər kimi yetişməyə kömək edir. Dünyaya diqqətlə baxmağa, suallar verməyə və müşahidələrinizi başqaları ilə bölüşməyə davam edin.
Bu dərs bizə göstərdi ki, böyük ideyalar sadə şeylərdən yarana bilər. Universallarla bağlı suallar bizi dil, təbiət və ətrafımızdakı hər şeyi görmə tərzimiz haqqında daha çox öyrənməyə təşviq edir. Bu kəşf səyahətindən həzz alın və unutmayın ki, verdiyiniz hər sual yaşadığımız ecazkar dünyanı anlamaq yolunda bir addımdır!
