Денес ќе учиме за две големи идеи: слободната волја и детерминизмот. Овие идеи ни помагаат да разбереме како се прават избори и како се случуваат работите околу нас. Иако овие идеи доаѓаат од гранка на филозофијата наречена метафизика, ќе користиме едноставни зборови и примери од секојдневниот живот за полесно да ги разбереме.
Метафизиката е наука за светот и големите прашања во животот. Ни помага да поставиме прашања како „Зошто се случуваат работите?“ и „Дали можеме да избереме што ќе се случи?“ Во оваа лекција, ќе видиме како слободната волја и детерминизмот ни помагаат да ги разбереме овие прашања.
Слободна волја е збор што значи дека можете да правите свои избори. Тоа е како кога ја избирате вашата омилена боја, играчката со која сакате да си играте или играта што сакате да ја играте. Слободната волја е за донесување одлуки што произлегуваат од вас и вашите чувства.
На пример, кога ќе се разбудите наутро, можеби ќе изберете помеѓу јадење житарки или тост за појадок. Тој избор доаѓа од вас. Вашата слободна волја е таа што ве води во одлуката.
Друг пример е кога одлучувате на кој цртеж да ги користите вашите омилени боички. Размислувате што изгледа убаво, а потоа избирате. Таа одлука ја донесувате затоа што така сакате. Ова е слободна волја.
Да погледнеме неколку секојдневни примери за подобро да ја разбереме слободната волја:
Секој пат кога правите ваков избор, покажувате дека имате слободна волја. Тоа е посебна моќ што ви овозможува да одлучите во што уживате и како сакате да го поминете вашето време.
Детерминизмот е уште една голема идеја. Ни кажува дека многу работи се случуваат поради причини и последици. Ова значи дека еден настан предизвикува да се случи друг настан.
На пример, кога ќе испуштите топка, таа секогаш паѓа на земја. Топката паѓа поради гравитацијата. Гравитацијата е правило во природата што предизвикува работите да паѓаат. Ова е пример за детерминизам.
Друг пример е кога ќе го слушнете вашиот будилник наутро. Звукот на алармот ве тера да се разбудите. Дури и ако можеби сакате да спиете повеќе, алармот е причина што ве тера да станете. Тоа е детерминизам на дело.
Да разгледаме неколку примери на детерминизам во нашиот секојдневен живот:
Детерминизмот е за тоа како работите следат одредени правила. Овие правила осигуруваат дека ако се случи едно нешто, друго мора да се случи бидејќи е поврзано.
Метафизиката ни помага да поставиме големи прашања за светот. Кога зборуваме за слободна волја и детерминизам, се прашуваме: „Дали можеме да контролираме сè со нашите избори?“ или „Дали некои работи веќе се утврдени со природни правила?“
Филозофите размислувале за овие идеи многу долго време. Тие се прашуваат дали луѓето имаат целосна слобода на избор или дали природните правила на светот одлучуваат што ќе се случи во нашите животи. Иако ова се длабоки прашања, можеме да видиме примери и на слободна волја и на детерминизам околу нас секој ден.
Слободната волја и детерминизмот се две идеи кои се многу различни една од друга, но сепак обете ни помагаат да го разбереме нашиот свет.
Слободната волја е сè за лични избори. Тоа е моќта што ви овозможува да изберете што сакате да правите. На пример, вие ја избирате бојата што најмногу ви се допаѓа или одлучувате која игра да ја играте.
Детерминизмот значи дека настаните се случуваат поради причини. Тоа е како верижна реакција каде што еден настан предизвикува да се случи следниот. На пример, кога ќе испуштите нешто, тоа секогаш паѓа на земја поради гравитацијата.
Замислете дека играте игра. Можете да изберете која фигура да ја поместите (слободна волја), но играта има и правила што ви кажуваат кои потези се дозволени (детерминизам). Двете идеи функционираат заедно во многу делови од нашите животи.
Во нашиот секојдневен живот, често гледаме како слободната волја и детерминизмот работат заедно. Да разгледаме еден пример:
Помислете на вашиот училишен ден. Кога ќе влезете во училницата, вашиот наставник ви кажува да седнете и да слушате. Ова правило е дел од детерминизмот бидејќи ви кажува што мора да се случи следно. Подоцна, кога наставникот ќе ви постави прашање, вие го избирате одговорот од она што го знаете. Тој избор е слободна волја. На овој начин, обете идеи се дел од вашиот секојдневен живот.
Друг пример може да се најде дома. Кога е време за вечера, вашето семејство седи заедно бидејќи тоа е правило во вашиот дом (детерминизам). Но, по вечерата, можеби ќе изберете која ТВ-емисија да ја гледате, а таа одлука доаѓа од вашиот сопствен избор (слободна волја).
Слободната волја ни помага да бидеме љубезни и услужливи. Кога одлучувате да ги споделите вашите играчки со пријател, ја користите вашата слободна волја за да направите нешто убаво. Не сте принудени да споделувате, но избирате да направите некого среќен.
Ова покажува дека слободната волја не е само избор што да јадеме или која игра да ја играме. Таа ни помага да избереме да бидеме љубезни и грижливи кон другите. Кога ќе видите пријател кој е тажен, можеби ќе одлучите да го прегрнете или да се насмевнете. Тоа е слободна волја што ви помага да бидете добар пријател.
Детерминизмот се гледа во природните правила што го обликуваат светот околу нас. Науката ни покажува дека секое дејство има причина. На пример, кога ќе измешате вода со песок, водата се движи низ песокот поради начинот на кој двете функционираат заедно. Ова е природно правило или причинско-последична врска.
Во нашето училиште, постојат правила кои им помагаат на сите да учат и да останат безбедни. Овие правила се како природните правила што ги гледаме во природата. Исто како што гравитацијата ги урива работите, училишните правила ни помагаат да знаеме што ќе се случи следно во училницата. Тие помагаат сите да бидат безбедни и ни го прават денот непречено да тече.
Секој ден правиш многу избори. Некои избори доаѓаат од слободна волја, како што е одлуката да нацрташ слика или да ја избереш омилената ужина. Други работи се случуваат поради правила, како што се времето за спиење или распоредот во училиште, кои покажуваат детерминизам.
На пример, кога одлучувате да изградите кула со вашите градежни блокови, ја користите слободната волја бидејќи вие избирате како да изградите и колку високо ќе ја изградите. Но, ако кулата падне затоа што блоковите не биле поставени на правилен начин, тоа паѓање се случува поради природно правило. Еден настан го предизвикува следниот, а тоа е детерминизам во акција.
Приказните и бајките честопати вклучуваат и слободна волја и детерминизам. Во многу приказни, херојот прави храбар избор да го направи она што е исправно. Овој избор е пример за слободна волја. Од друга страна, понекогаш магично проклетство или правило на кралството ги прави настаните да се одвиваат на одреден начин. Тоа е слично на детерминизмот.
На пример, во бајка, еден принц може да избере да спаси принцеза од замок затоа што сака да помогне (слободна волја). Сепак, приказната може да каже и дека било судено принцот да се сретне со принцезата, покажувајќи дека некои работи се случуваат поради повисок план или правило (детерминизам).
Секој избор што го правиш ти помага да учиш. Кога ќе одлучиш да играш нова игра, откриваш нови забавни начини за играње. Кога ќе одлучиш да му помогнеш на твојот пријател, учиш дека љубезноста ги прави луѓето среќни. Во двата случаи, слободната волја ти помага да растеш и да учиш.
Понекогаш се случуваат работи што не можете да ги промените. Ако случајно го истурите сокот, тоа се случува поради мала несреќа. Тоа е детерминизам бидејќи го следи правилото за причина и последица. Дури и овие моменти ни помагаат да учиме. Учиме да бидеме повнимателни следниот пат или брзо да го исчистиме нередот.
Природата е полна со примери на детерминизам. Кога сонцето изгрева секое утро, тоа се случува на ист начин секој ден поради природните правила. Кога цветот расте, му треба вода и сончева светлина. Овие причини се грижат цветот да цвета како што треба.
Погледнете мала птица како лета на небото. Птицата избира каде да оди, што е слободна волја. Но, ветерот и времето ѝ помагаат во водењето на летот, а тој дел ги следи природните правила, покажувајќи детерминизам. Оваа мешавина од слободна волја и детерминизам може да се види насекаде во природата.
И слободната волја и детерминизмот ги обликуваат нашите животи на важни начини. Слободната волја ни дава моќ да ги избираме нашите постапки и нашите соништа. Ни овозможува да одлучиме што сакаме да правиме секој ден, од избор на омилена приказна до избор на забавна игра.
Од друга страна, детерминизмот ни покажува дека многу работи се поврзани со причини и последици. Ни кажува дека секое дејство има резултат. Кога ќе научите за овие идеи, можете да разберете зошто се случуваат одредени работи и како вашите избори имаат ефекти врз светот околу вас.
Сега кога видовме примери за слободна волја и детерминизам, можеби ќе прашате: „Дали навистина јас бирам сè, или нешто друго одлучува за мене?“ Ова е прашање за кое дури и возрасните и големите мислители дискутираат долго време.
Иако овие големи прашања може да изгледаат малку збунувачки, запомнете дека можете да видите дел и од слободната волја и од детерминизмот во вашиот сопствен живот. Секој пат кога ќе изберете што да свирите, ја користите слободната волја. Секој пат кога следите правило, како што е времето за постава пред одмор, детерминизмот е на дело.
Важно е да се знае дека и слободната волја и детерминизмот помагаат нашиот свет да функционира на уреден начин. Тие ни покажуваат дека иако имаме слобода да избереме што нè прави среќни, постојат и природни правила кои му помагаат на светот да функционира непречено.
Размислете за вашата дневна рутина. Кога ќе се разбудите, можеби ќе го чуете звукот на вашиот будилник. Тој звук ве тера да станете од кревет бидејќи е време да го започнете денот. Ова е детерминизам бидејќи будилникот ја предизвикува акцијата.
Подоцна, можеби ќе изберете што ќе јадете за појадок или која игра ќе ја играте за време на одморот. Ова се избори што ги правите вие. Ова е слободна волја. Вашиот секојдневен живот е полн со моменти каде што и слободната волја и детерминизмот играат улога.
Во училиште, вашиот наставник ви дава упатства што да правите за време на часот. Овие упатства се правила што сите ги следат. Но, кога е време да работите на проект, можеби ќе одлучите кои бои да ги користите или која приказна да ја напишете. Овој избор го правите вие, покажувајќи слободна волја.
Секој пат кога правиш избор, учиш нешто ново. Ако избереш да ги споделиш играчките, учиш за љубезноста и пријателството. Ако избереш да помогнеш во чистењето, учиш како функционира тимската работа. Овие избори те прават посилни и посреќни.
Понекогаш, работите не одат според планот. Ако одлучите да трчате премногу брзо, може да се сопнете и да паднете. Ова е лекција за причина и последица. Вашиот избор (брзо трчање) доведе до несреќа (паѓање). Ова е едноставен пример за детерминизам бидејќи вашата акција имаше резултат.
Учењето од овие моменти ви помага да ја разберете рамнотежата помеѓу слободната волја и детерминизмот. Гледате дека иако можете да изберете многу работи, секој избор може да има резултат што ги следи природните правила.
Слободната волја игра важна улога во креативноста и имагинацијата. Кога ќе одлучите да нацртате слика од вашето омилено место, ја користите вашата слободна волја за да создадете нешто ново. Можеби ќе изберете светли бои, забавни форми и имагинативни дизајни бидејќи тоа го одразува она што е во вашето срце.
Овој креативен чин е прекрасен пример за слободна волја. Покажува дека можете слободно да ги изразите своите идеи. Додека создавате, детерминизмот помага и затоа што хартијата и боичките функционираат на одреден начин. Бојата остава траги на хартијата, следејќи ги правилата за тоа како функционираат боите и текстурите.
Друг начин да се разберат овие идеи е преку набљудување на природата. Набљудувајте мал поток во градина или парк. Водата тече поради обликот на земјиштето, природно правило што го нарекуваме детерминизам. Меѓутоа, ако видите риба како плива во потокот, таа риба избира каде да оди. Нејзиното движење е пример за слободна волја во природата.
Дури и времето покажува детерминизам. Сонцето секогаш изгрева наутро и заоѓа навечер поради начинот на кој се движи нашата Земја. Овие природни правила ни помагаат да разбереме дека некои настани следат шеми што можеме да ги предвидиме.
Приказните од околината честопати вклучуваат и слободна волја и детерминизам. Во многу приказни, храбар лик прави избор да му помогне на некого во неволја. Овој храбар чин, одлуката да се биде љубезен, е слободна волја. Потоа, приказната покажува дека добрите избори на ликот водат до среќен крај, што може да се гледа и како резултат на причина и последица - детерминизам.
Замислете приказна каде што еден лик добива мудар наставник кој му кажува да следи одреден пат. Советот на наставникот е како правило кое мора да се следи, а тоа е детерминизам. Но, ликот сè уште има избор да слуша и да биде мудар, што е слободна волја. Овие приказни ни помагаат да разбереме како обете идеи функционираат заедно за да создадат среќен свет.
Да ги разгледаме подетално причината и последицата. Ова е идејата дека едно нешто води кон друго. Кога ќе превртите чаша вода, таа се истура на масата. Чинот на превртување на чашата предизвикува водата да се истури. Ова е едноставен пример за детерминизам.
Сега, замислете дека одлучувате да помогнете во чистењето на дамката. Вашата одлука за чистење ја донесувате слободно. Ова покажува слободна волја. Затоа, вашиот живот може да има моменти на слободна волја и детерминизам кои работат заедно.
Кога поставуваме прашања како „Дали можам да бирам сè?“ или „Зошто ова секогаш се случува вака?“, ги истражуваме идеите за слободна волја и детерминизам. Поставувањето прашања ни помага да дознаеме повеќе за себе и за светот околу нас.
Овие прашања се дел од она што го проучува метафизиката. Дури и ако некои одговори се големи, а понекогаш и тешки за разбирање, добро е да се биде љубопитен. Љубопитноста ви помага да научите нови работи и да откриете како слободната волја и детерминизмот го прават секојдневниот живот интересен.
За преглед, еве ги клучните точки од нашата лекција:
Со тоа што ќе ги запомните овие точки, ќе видите дека секоја одлука што ја донесувате и секое правило што ја води природата е дел од една поголема слика. Вашите избори ве прават тоа што сте, а природните правила помагаат сè да се одржи во рамнотежа.
Оваа лекција покажува дека светот е фасцинантен и полн со чуда, при што и слободната волја и детерминизмот играат улога во секој дел од нашите животи.
