Elm dünyanı öyrənmək üsuludur. Alimlər fikirlərə baxır, onları sınaqdan keçirir və onların doğru olub-olmadığını öyrənirlər. Elmdə fikirlərin sınaqdan keçirilə bilməsi çox vacibdir. İdeyaları sınamağın bir yolu saxtakarlıq adlanan konsepsiyadan keçir. Bir fikir saxtalaşdırıldıqda, bu o deməkdir ki, biz onu yoxlaya və səhv olub olmadığını tapa bilərik.
Elmin başqa bir maraqlı hissəsi elmi inqilablardır . Elmi inqilab elm adamlarının təbiətdəki vacib bir şey haqqında düşüncə tərzini dəyişdirdiyi zaman baş verir. Yeni kəşflər köhnə fikirləri tamamilə dəyişdirə bilər. Bu dərsdə biz saxtakarlığın nə demək olduğunu və onun elmi inqilablar adlanan böyük dəyişikliklərə necə səbəb ola biləcəyini öyrənəcəyik. Rahatlıqla başa düşə bilməniz üçün sadə dil və gündəlik həyatdan nümunələrdən istifadə edəcəyik.
Yanlışlıq o deməkdir ki, bir fikrin yanlış olduğunu sınaqdan keçirməklə sübut etmək olar. Kimsə “bütün qu quşları ağdır” desə, ağ olmayan bir qu quşu axtara bilərik. Qara qu quşu tapsaq, fikrin yalan olduğu göstərilir. Bu, elm adamlarına fikirlərinin güclü olub-olmadığını və ya dəyişikliyə ehtiyacı olub olmadığını müəyyən etməyə kömək edir.
Təsəvvür edin ki, dostunuzla təxmin etmək oyunu oynayırsınız. Dostunuz deyir ki, "hər oyuncaq maşın özü sürə bilər". Bunun doğru olub-olmadığını görmək üçün oyuncaq avtomobili işə salıb onun öz-özünə hərəkət edib-etmədiyini yoxlaya bilərsiniz. Əgər avtomobil öz-özünə hərəkət etmirsə, dostunuzun fikrinin yanlış olduğu sübuta yetirilə bilər. Bu, elmdə saxtakarlığa bənzəyir.
Alimlər bir müşahidə və ya iddia irəli sürdükdə iddianın yalan olub-olmadığını görmək üçün testlər və ya təcrübələr tərtib edirlər. Sınaqla sübut oluna bilən iddia yaxşı elmi fikirdir. Test edilə bilməyən iddia dünya haqqında daha çox məlumat əldə etməyimizə kömək edə bilməz.
Bir neçə sadə nümunə üzərində düşünək:
Misal 1: Tutaq ki, kimsə “Bütün almalar qırmızıdır” deyir. Bunu yoxlamaq üçün səbətdə alma axtara bilərsiniz. Yaşıl və ya sarı bir alma tapsanız, bu fikir yanlışdır. Bu, fəaliyyətdə saxtakarlıqdır.
Misal 2: “Mənim ev heyvanım hər gün hasarın üstündən tullana bilər” deyən bir dostunuzu təsəvvür edin. Bunu yoxlamaq üçün iti müşahidə edə bilərsiniz. Bir gün it heç tullanmazsa, dostunuzun iddiası yalan ola bilər. Bu, ideyanın sınaqdan keçirilə biləcəyini göstərir.
Misal 3: “Bütün çiçəklər şirin qoxuyur” fikrini düşünün. Bəzi çiçəklərin kəskin qoxusu olmaya bilər və ya fərqli bir qoxu olan bir çiçək tapa bilərsiniz. Fərqli çiçəkləri müqayisə edərək, fikrin doğru və ya yalan olduğunu görə bilərsiniz.
Gündəlik həyatdan bu nümunələr bizə göstərir ki, bir fikrə etiraz etmək üçün hətta bir əks nümunə (ideyaya uyğun gəlməyən bir şey) tapmaq kifayətdir. Bu, saxtakarlığın sadə gücüdür.
Elmdə saxtakarlıq çox vacibdir, çünki o, ideyaların güclü olub-olmadığını müəyyən etməyə kömək edir. Alimlər yeni ideyaları bölüşəndə bu fikirlərin sınaqdan keçirilə biləcəyinə əmin olmaq istəyirlər. İdeya saxtalaşdırıla bilməzsə, yoxlaya və ölçə bilmədiyimiz bir şeyə əsaslana bilər. Bu o deməkdir ki, bizim yeni şeylər öyrənmək şansımız az olacaq.
Bir çox böyük alimlər mühüm kəşflər etmək üçün saxtakarlıqdan istifadə ediblər. Onlar fikirlərə baxıb soruşdular: "Bunu sınaqdan keçirə bilərikmi?" Cavab bəli idisə, bunu etməyə çalışdılar. Əgər eksperiment ideyanı dəstəkləmirsə, o zaman bilirdilər ki, ideyanı dəyişmək və ya yenisini düşünmək vaxtıdır.
Yanlışlıq bizə elmin diqqətli və diqqətli bir proses olduğunu göstərir. Bu, zehnimizi açıq saxlayır və yeni sübutlar tapıldığı təqdirdə ən yaxşı ideyaların belə dəyişə biləcəyini sübut etməklə öyrənməyə kömək edir. Bu, bizə hər şeyi normal qəbul etməməyi xatırladır. Bunun əvəzinə sübut axtararaq hər bir fikri yoxlayır və təsdiqləyirik.
Elmi inqilab elm adamlarının dünya haqqında düşüncə tərzində böyük dəyişiklikdir. Bəzən elm adamları anlayışımızı yavaş-yavaş dəyişdirən çoxlu kiçik dəlillər toplayırlar. Kifayət qədər sübut toplananda köhnəni yeni düşüncə tərzi əvəz edir.
Təsəvvür edin ki, müəyyən qaydaları olan sevimli oyununuz var. Bir gün kimsə oyunu daha əyləncəli və ədalətli edən yeni bir qayda təklif edir. Yeni qaydanı sınadıqdan sonra hər kəs oyunun indi daha yaxşı olduğu ilə razılaşır. Oyun bir növ inqilabdan keçdi. Elmdə də oxşar fikir baş verir. Köhnə fikirlər faktları daha yaxşı izah edən yeniləri ilə əvəz olunur.
Məsələn, uzun müddət əvvəl bir çox insanlar Yerin kainatın mərkəzi olduğuna inanırdılar. Onlar hər şeyin Yer ətrafında hərəkət etdiyini düşünürdülər. Sonra Kopernik və Qaliley kimi alimlər Yerin və digər planetlərin Günəş ətrafında hərəkət etdiyini göstərdilər. Düşüncədəki bu böyük dəyişiklik elmi inqilab idi. Bütün kainata baxışımızı dəyişdi.
Bir məşhur elmi inqilab insanlar Yerin kainatın mərkəzi olmadığını kəşf edəndə baş verdi. Uzun illər insanlar Günəşin və ulduzların planetimizin ətrafında fırlandığını düşünürdülər. Sonra kosmos tədqiqatçıları və alimlər planetlərin hərəkətlərini müşahidə etdilər. Onlar Yerin Günəş ətrafında hərəkət etdiyini öyrəndilər. Bu fikir dəfələrlə sınaqdan keçirildi və nəhayət, həqiqət kimi qəbul edildi.
Başqa bir misal xəstəlik haqqında təsəvvürlərimizin dəyişməsidir. Əvvəllər insanlar xəstəliklərin pis havadan və ya ruhlardan qaynaqlandığına inanırdılar. Alimlər təbabəti araşdırarkən çox kiçik canlılar olan mikrobların insanları xəstələndirə biləcəyini kəşf etdilər. Bu yeni ideya ilə həkimlər xəstələrə münasibətini dəyişdilər. Təmizləmə üsullarından və mikrobları öldürən dərmanlardan istifadə etməyə başladılar. Bu dəyişiklik bir çox insanın həyatını xilas etdi və bütün dünyada insanların sağlamlığını yaxşılaşdırdı.
Elmi ideyalardakı bu böyük dəyişikliklər elmin daim inkişaf etdiyini göstərir. Yeni dəlillər ortaya çıxdıqda, hətta bir çox insanın uzun müddət inandığı fikirlər də dəyişə bilər. Bu, elmi inqilabın ürəyidir.
Falsifikasiya elm adamlarına köhnə fikirləri sınamağa kömək edir. Bir fikir sınaqdan keçirildikdə və səhv olduğu aşkar edildikdə, o, yeni bir fikrin yerini tutmaq üçün qapını açır. Elmi inqilablar belə başlaya bilər.
Məsələn, elm adamları Yerin kainatın mərkəzi olması fikrinə nəzər saldıqda, bu baxışa uyğun gəlməyən çoxlu müşahidələr tapdılar. Onlar planetlərin və ulduzların hərəkətinə baxırdılar. Bu fərqlər köhnə fikrə etiraz etməyə imkan verirdi. Elm adamları ideyanı sınaqdan keçirə bildiyindən və bu, hər bir halda işə yaramadığından, daha yaxşı izahat axtarmağa başladılar.
Yerin Günəş ətrafında hərəkət etməsi ilə bağlı yeni izahat bir çox sınaqlara köhnə fikirdən daha yaxşı uyğun gəldiyi üçün qəbul edildi. Bu dəyişiklik elmi inqilab idi. Yanlışlıq alimlərə “Səhv ediriksə necə?” sualını verməyə imkan verdi. və sonra fərqli bir fikri dəstəkləmək üçün dəlil tapın.
Bu proses bizə öyrədir ki, elm təkcə bir cavab tapmaq və onu əbədi saxlamaqdan ibarət deyil. Əksinə, elm bir səyahətdir. Alimlər yeni ideyalar sınayır və onları sınaqdan keçirirlər. Yeni faktlar aşkar edildikdə, köhnə fikirləri dəyişdirmək lazım ola bilər. Buna görə də saxtakarlıq elmin necə inkişaf etdiyini və elmi inqilabların baş verməsinin əsas hissəsidir.
Saxtakarlıq və elmi inqilablar elmdən gələn fikirlər olsa da, gündəlik həyatımızda bizə dərslər verə bilər. Öyrəndiyiniz və ya oynadığınız zaman, yeni məlumat taparsanız, fikrinizi dəyişməyin yaxşı olduğunu xatırlaya bilərsiniz.
Təsəvvür edin ki, müəyyən bir oyunun çox asan olduğuna inanırsınız. Amma cəhd etdikdən sonra görürsən ki, çətin hissələr var. Bu halda ilk fikrinizin tamamilə doğru olmadığını öyrənirsiniz. Bu, elm adamlarının öz inanclarını yoxlamaq üçün təcrübələrdən istifadə etməsinə bənzəyir. Yeni bir şey kəşf etdikdə düşündüklərini dəyişirlər.
Başqa bir gündəlik dərs sual vermək vacibdir. Əgər kimsə sizə bir şey deyirsə, "hardan bilirsiniz?" deyə soruşa bilərsiniz. və ya "Bunu sınaqdan keçirə bilərikmi?" Bu, zehninizi aktiv saxlayır və ətrafınızdakı dünya haqqında daha çox məlumat əldə etməyə kömək edir. Bu suallar sizi yeni biliklərə və bəzən düşüncə tərzinizdə böyük dəyişikliklərə apara bilər.
Elmi inqilablar da dəyişikliyin həyatın normal bir hissəsi olduğunu göstərir. Elm adamları öz fikirlərini yenilədiyi kimi, biz də öz fikirlərimizi yeniləyə bilərik. Daha çox öyrənəndə daha müdrik oluruq. Bəzən yeni şeylər sınayanda, işin daha yaxşı yollarını tapa bilərik. Bu, böyüməmizə və gördüyümüz işdə daha yaxşı olmağımıza kömək edir.
Saxtakarlıq və elmi inqilablar ideyaları həyatın bir çox yerində istifadə olunur. Məsələn, texnologiyada mühəndislər yeni qadcetləri sınaqdan keçirmək üçün çox çalışırlar. Yeni telefonun və ya kompüter proqramının yaxşı işlədiyini və ya səhv olub olmadığını yoxlayırlar. Onlar elmi təcrübələrə bənzər testlərdən istifadə edirlər. Telefon bəzən gözlənildiyi kimi işləmirsə, mühəndislər problemi axtarır və düzəldirlər. Bu sınaq və yeniləmə ideyası elmdə saxtakarlığa çox yaxındır.
Kulinariya dünyasında bir çox insan yeni reseptlər sınamağı xoşlayır. Bir aşpazın peçenye üçün sevimli resepti ola bilər. Bir gün şokolad çipləri kimi yeni bir tərkib hissəsi əlavə edə bilərlər. Peçenyelərin dadına baxdıqdan sonra onlar yeni tərkib hissəsinin peçenyeləri daha yaxşı edib-etməməsinə qərar verirlər. Yeni resept də işləmirsə, aşpaz onu yenidən dəyişir. Bu proses saxtakarlığa bənzəyir, burada ideyalar sınaqdan keçirilir və lazım olduqda dəyişdirilir.
Hətta məktəbdə və gündəlik həyatımızda saxtakarlıq ideyası bizə vacib dərsləri öyrənməyə kömək edir. Müəllim yeni mövzunu izah edərkən, hamının başa düşüb-düşmədiyini yoxlamaq üçün suallar və testlər dəvət edə bilər. Səhv aşkar edilərsə, müəllim yenidən başqa cür izah edir. Bu proses hər kəsin daha yaxşı öyrənməsinə kömək edir.
Elmi inqilablar dünyamızı necə təkmilləşdirməyimizə də təsir edir. Alimlər insanlara kömək etmək üçün yeni dərmanlar və ya daha təhlükəsiz avtomobillər kimi yeni yollar kəşf etdikdə çox vaxt köhnə fikirləri dəyişirlər. Bu dəyişikliklər cəmiyyətə böyük təsir göstərir. Onlar bizə göstərir ki, yeni sübutları qəbul etmək və dəyişməyə hazır olmaq tərəqqiyə və hər kəs üçün daha yaxşı həyata gətirib çıxara bilər.
Alim kimi düşünmək həmişə maraqlı olmaq və fikirləri sınamağa hazır olmaq deməkdir. Gündəlik həyatınızda bir alim kimi düşünməyə başlamağınız üçün bəzi sadə yollar bunlardır:
1. Suallar verin: Maraqlı bir şey gördüyünüz zaman “Niyə?” sualını verin. və ya "Necə?" Məsələn, bir göy qurşağı görsəniz, onun necə edildiyini təəccübləndirin.
2. Dünyanı müşahidə edin: Ətrafınızda baş verənlərə diqqətlə baxın. Təfərrüatlara diqqət yetirin və hər şeyin artıq bildiyinizə uyğun olub olmadığını soruşun.
3. İdeyalarınızı sınayın: Əgər bir şeylə maraqlanırsınızsa, onu yoxlamağa çalışın. Elm adamlarının təcrübələr zamanı fikirləri qarışdırdığı kimi, hansı yeni rəng əldə etdiyinizi görmək üçün rəngləri qarışdırmağa cəhd edə bilərsiniz.
4. Dəyişikliyə açıq olun: Bəzən ideyanı sınaqdan keçirdikdən sonra onun düşündüyünüz kimi işləmədiyini görə bilərsiniz. Yeni məlumatlar daxil olduqda fikrinizi dəyişmək yaxşıdır. Hər yeni kəşf belə başlayır.
Bu sadə addımlardan istifadə etməklə siz öyrənirsiniz ki, elmin təkcə böyük təcrübələr deyil, həm də hər gün düşünmə tərzinizdir. Maraqlı olmaq, ideyaları sınamaq və lazım olduqda fikrinizi dəyişmək sizə daha yaxşı öyrənən olmağa kömək edən böyük vərdişlərdir.
Fəaliyyətdə saxtakarlığı görmək üçün evdə sadə təcrübələri sınaya bilərsiniz. Məsələn, sadə bir iddia seçin və onu gündəlik əşyalarla sınayın:
Təcrübə: "Mənim qabımdakı bütün meyvələr şirindir." Alma, limon və giləmeyvə kimi müxtəlif meyvələr toplayın. Hər meyvənin kiçik bir hissəsini dadın (böyüklərin köməyi ilə). Diqqət yetirin ki, hər meyvə şirin və ya bir az dadın turş və ya acıdır. Şirin olmayan bir meyvə tapsanız, iddianın həmişə doğru olmadığını göstərmiş olursunuz.
Bu təcrübə elm adamlarının fikirləri necə sınaqdan keçirməsinə bənzəyir. Onlar ideyanın işləmədiyi bir iş axtarırlar. Belə bir işi tapmaq onları öz fikirlərini yenidən nəzərdən keçirməyə və daha yaxşı izahat axtarmağa vadar edir.
Sınaya biləcəyiniz başqa bir təcrübə rənglərlədir. Soruşun: "Mavi olan hər şey eyni görünürmü?" Mavi rəngli müxtəlif əşyalar toplayın. Kölgələrdə fərqlərin olub olmadığını görmək üçün onlara diqqətlə baxın. Bu sadə fəaliyyət sizə təfərrüatları müşahidə etməyin gördüklərimiz haqqında daha çox başa düşməyimizə necə kömək edə biləcəyini göstərir. Bir az alim olmağı təcrübə etməyin əyləncəli yoludur!
Bu gün bir çox sinif otaqları elmi düşüncə tərzini təşviq edir. Müəllimlər tələbələri fikirlərini bölüşməyə və sınaqdan keçirməyə dəvət edirlər. Məsələn, bir elmi layihə zamanı bir fərziyyə yarada bilərsiniz. Bir fərziyyə, iki rəngi qarışdırdığınız zaman nə baş verə biləcəyini təxmin etmək kimidir. "Məncə, mavi ilə sarının qarışdırılması yaşıllaşacaq" deyə bilərsiniz. Sonra, boyaları qarışdıraraq bunu sınayın və yaşıl olub olmadığına baxın. Bu, bir fikri sınamaq üçün sadə bir nümunədir. Nəticə fərqli olarsa, başqa nələrin baş verə biləcəyini düşünürsən.
Bu yanaşma tələbələrə öyrənmənin bir proses olduğunu anlamağa kömək edir. Suallar sınaqlara, testlər isə yeni ideyalara səbəb olur. Elm adamları da tələbələr kimi daim öyrənir və yeni faktlar kəşf etdikcə fikirlərini dəyişirlər. Məhz buna görə də elm, saxtakarlığa diqqət yetirməklə, kəşfiyyat və öyrənmənin sonsuz səyahətidir.
Bu dərsdə öyrəndik ki, saxtakarlıq bir fikrin doğru və ya yalan olduğunu yoxlamaq üçün sınaqdan keçirilə bilməsi deməkdir. Gördük ki, əgər bir test ideyanın doğru olmadığını göstərirsə, o fikir yenidən düşünülməlidir. Biz həmçinin öyrəndik ki, elmi inqilablar alimlərin dünyanı dərk etmə tərzində böyük dəyişikliklərdir. Bu dəyişikliklər o zaman baş verir ki, yeni dəlillər köhnə fikirlərin hər bir halda işləməyəcəyini göstərir.
Budur yadda saxlamaq lazım olan əsas məqamlar:
Unutmayın ki, elm ideyaları sınaqdan keçirmək və yeni faktlar aşkar edildikdə onları dəyişdirməyə hazır olmaqdır. Bu proses dünyamızı yaşamaq, öyrənmək və araşdırmaq üçün daha yaxşı bir yerə çevirməyə kömək edir. Yanlışlıq bizə həqiqəti görməyə kömək edir və elmi inqilablar bizə öyrənmənin heç vaxt bitmədiyini xatırladır. Suallar verməyə və ideyalarınızı sınamağa davam edin və siz öz yolunuzda böyük alim olacaqsınız!
Bu dərs göstərir ki, sadə ideyalar belə böyük dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Elm hər şeyin səhv ola biləcəyini yoxlayaraq böyüyür və yanlış olanda yeni ideyalar yerini alır. Həmişə maraqlı olun və öyrənməyi heç vaxt dayandırmayın, çünki hər bir sınaq və sınaq dünya haqqında anlayışımızı daha da gücləndirir.
