Ilm - bu dunyoni o'rganishning bir usuli. Olimlar g'oyalarni ko'rib chiqadilar, ularni sinab ko'radilar va ular haqiqat yoki noto'g'riligini bilib oladilar. Fanda g'oyalarni sinab ko'rish juda muhimdir. G'oyalarni sinab ko'rishning bir usuli - bu soxtalashtirish deb ataladigan tushunchadir. Agar fikr soxta bo'lsa, bu biz uni tekshirib, noto'g'ri yoki yo'qligini aniqlashimiz mumkinligini anglatadi.
Ilm-fanning yana bir qiziqarli qismi ilmiy inqiloblardir . Ilmiy inqilob olimlar tabiatdagi muhim narsa haqida fikrlash tarzini o'zgartirganda sodir bo'ladi. Yangi kashfiyotlar eski g'oyalarni butunlay o'zgartirishi mumkin. Ushbu darsda biz yolg'onchilik nimani anglatishini va qanday qilib ilmiy inqilob deb ataladigan katta o'zgarishlarga olib kelishi mumkinligini bilib olamiz. Siz oson tushunishingiz uchun biz oddiy til va kundalik hayotdan misollardan foydalanamiz.
Noqonuniylik fikrning noto'g'riligini uni sinab ko'rish orqali isbotlash mumkinligini anglatadi. Agar kimdir "hamma oqqushlar oq" desa, biz oq bo'lmagan oqqushni izlashimiz mumkin. Agar biz qora oqqushni topsak, bu fikr noto'g'ri ekanligi ko'rsatilgan. Bu olimlarga ularning g'oyalari kuchli yoki o'zgartirishga muhtojligini aniqlashga yordam beradi.
Tasavvur qiling, siz do'stingiz bilan taxmin qilish o'yinini o'ynayapsiz. Do'stingiz: "Har bir o'yinchoq mashina o'z-o'zidan haydashi mumkin", deydi. Bu rostmi yoki yo'qligini bilish uchun siz o'yinchoq mashinani ishga tushirishga urinib ko'rishingiz va uning o'z-o'zidan harakatlanishini ko'rishingiz mumkin. Agar mashina o'z-o'zidan harakat qilmasa, do'stingizning fikri noto'g'ri ekanligi isbotlanishi mumkin. Bu fandagi soxtalikka o'xshaydi.
Olimlar kuzatuv yoki da'vo qilganda, ular da'vo noto'g'ri yoki yo'qligini aniqlash uchun testlar yoki tajribalar ishlab chiqadilar. Sinov orqali noto'g'riligini isbotlash mumkin bo'lgan da'vo yaxshi ilmiy g'oyadir. Tekshirib bo'lmaydigan da'vo bizga dunyo haqida ko'proq ma'lumot olishga yordam bermasligi mumkin.
Keling, bir nechta oddiy misollarni ko'rib chiqaylik:
1-misol: Faraz qilaylik, kimdir: “Barcha olmalar qizil”, dedi. Buni sinab ko'rish uchun siz savatdagi olma qidirib topishingiz mumkin. Agar siz yashil yoki sariq olma topsangiz, unda bu fikr noto'g'ri ekanligi isbotlangan. Bu harakatdagi soxtalikdir.
2-misol: “Mening itim har kuni panjaradan sakrab o‘tishi mumkin”, deb da’vo qilayotgan do‘stingizni tasavvur qiling. Buni tekshirish uchun siz itni kuzatishingiz mumkin. Agar bir kun it umuman sakramasa, do'stingizning da'vosi yolg'on bo'lishi mumkin. Bu fikrni sinab ko'rish mumkinligini ko'rsatadi.
3-misol: “Barcha gullar yoqimli hidlanadi” degan fikrni o‘ylab ko‘ring. Ba'zi gullar kuchli hidga ega bo'lmasligi mumkin yoki siz boshqa xushbo'y gulni topishingiz mumkin. Turli xil gullarni taqqoslab, siz bu fikrning to'g'ri yoki noto'g'ri ekanligini bilib olishingiz mumkin.
Kundalik hayotdan olingan bu misollar bizga g'oyaga qarshi chiqish uchun hatto bitta qarshi misolni (g'oyaga to'g'ri kelmaydigan narsa) topishning o'zi kifoya ekanligini ko'rsatadi. Bu soxtalashtirishning oddiy kuchi.
Soxtalashtirish fanda juda muhim, chunki u g'oyalar kuchli yoki yo'qligini aniqlashga yordam beradi. Olimlar yangi g'oyalar bilan o'rtoqlashganda, ular bu g'oyalarni sinab ko'rish mumkinligiga ishonch hosil qilishni xohlashadi. Agar g'oyani soxtalashtirish mumkin bo'lmasa, u biz tekshira olmaydigan yoki o'lchay olmaydigan narsaga asoslangan bo'lishi mumkin. Bu shuni anglatadiki, bizda yangi narsalarni o'rganish imkoniyati kam bo'ladi.
Ko'pgina buyuk olimlar muhim kashfiyotlar qilish uchun soxtalashtirishdan foydalanganlar. Ular g'oyalarni ko'rib chiqdilar va "Biz buni sinab ko'ra olamizmi?" Agar javob ha bo'lsa, ular buni qilishga harakat qilishdi. Agar tajriba g'oyani qo'llab-quvvatlamasa, ular g'oyani o'zgartirish yoki yangisini o'ylash vaqti kelganini bilishgan.
Soxtalashtirish bizga ilm-fan ehtiyotkorlik va ehtiyotkor jarayon ekanligini ko'rsatadi. Bu bizning fikrimizni ochiq tutadi va yangi dalillar topilsa, eng yaxshi g'oyalar ham o'zgarishi mumkinligini isbotlash orqali bizga yordam beradi. Bu bizga narsalarni oddiy deb qabul qilmaslik kerakligini eslatadi. Buning o'rniga, biz dalillarni izlash orqali har bir fikrni tekshiramiz va tasdiqlaymiz.
Ilmiy inqilob - bu olimlarning dunyo haqidagi fikrlash tarzidagi katta o'zgarish. Ba'zida olimlar bizning tushunchamizni asta-sekin o'zgartiradigan ko'plab kichik dalillarni to'plashadi. Etarlicha dalillar to'planganda, eski fikrlash o'rnini yangi fikrlash tarzi egallaydi.
Tasavvur qiling, sizda ma'lum qoidalarga ega sevimli o'yin bor. Bir kuni kimdir o'yinni yanada qiziqarli va adolatli qiladigan yangi qoidani taklif qiladi. Yangi qoidani sinab ko'rgandan so'ng, hamma o'yin hozir ancha yaxshi ekanligiga rozi. O'yin o'ziga xos inqilobni boshdan kechirdi. Fanda shunga o'xshash fikr sodir bo'ladi. Eski g'oyalar o'rnini faktlarni yaxshiroq tushuntiradigan yangilari egallaydi.
Misol uchun, uzoq vaqt oldin ko'p odamlar Yer koinotning markazi ekanligiga ishonishgan. Ular hamma narsa Yer atrofida harakatlanadi deb o'ylashdi. Keyin Kopernik va Galiley kabi olimlar Yer va boshqa sayyoralar Quyosh atrofida harakat qilishini ko'rsatdilar. Tafakkurdagi bu katta o'zgarish ilmiy inqilob edi. Bu butun koinot haqidagi qarashimizni o'zgartirdi.
Mashhur ilmiy inqiloblardan biri odamlar Yer koinotning markazi emasligini aniqlaganlarida sodir bo'ldi. Ko'p yillar davomida odamlar Quyosh va yulduzlar bizning sayyoramiz atrofida aylanadi deb o'ylashgan. Keyin koinot tadqiqotchilari va olimlar sayyoralarning harakatini kuzatdilar. Ular Yerning Quyosh atrofida harakatlanishini aniqladilar. Bu fikr ko'p marta sinovdan o'tgan va nihoyat haqiqat deb qabul qilingan.
Yana bir misol - kasallik haqidagi g'oyalarimizning o'zgarishi. Ilgari odamlar kasalliklarni yomon havo yoki ruhlar keltirib chiqaradi, deb ishonishgan. Olimlar tibbiyotni o'rganganlarida, juda kichik tirik mavjudotlar bo'lgan mikroblar odamlarni kasal qilishini aniqladilar. Ushbu yangi g'oya bilan shifokorlar bemorlarga qanday munosabatda bo'lishlarini o'zgartirdilar. Ular tozalash usullari va mikroblarni o'ldiradigan dori-darmonlarni qo'llashni boshladilar. Bu o'zgarish ko'plab odamlarning hayotini saqlab qolishga va butun dunyodagi odamlarning sog'lig'ini yaxshilashga yordam berdi.
Ilmiy g‘oyalardagi bu katta o‘zgarishlar ilm-fanning doimo o‘sib borayotganidan dalolat beradi. Yangi dalillar paydo bo'lganda, hatto ko'p odamlar uzoq vaqt ishongan g'oyalar ham o'zgarishi mumkin. Bu ilmiy inqilobning yuragi.
Soxtalashtirish olimlarga eski g'oyalarni sinab ko'rishga yordam beradi. G‘oya sinovdan o‘tkazilsa va noto‘g‘ri deb topilsa, u yangi g‘oyaning o‘z o‘rnini egallashiga yo‘l ochadi. Ilmiy inqiloblar shunday boshlanishi mumkin.
Misol uchun, olimlar Yer koinotning markazi ekanligi haqidagi fikrni ko'rib chiqishganida, ular bu nuqtai nazarga mos kelmaydigan ko'plab kuzatishlarni topdilar. Ular sayyoralar va yulduzlarning harakatiga qarashdi. Bu farqlar eski fikrga qarshi chiqish imkonini berdi. Olimlar g‘oyani sinab ko‘rishlari mumkin bo‘lganligi va bu har bir holatda ham ish bermagani uchun ular yaxshiroq tushuntirish izlay boshladilar.
Erning Quyosh atrofida harakatlanishi haqidagi yangi tushuntirish eski g'oyadan ko'ra ko'p sinovlarga yaxshiroq mos kelgani uchun qabul qilindi. Bu o'zgarish ilmiy inqilob edi. Soxtalashtirish olimlarga: "Agar biz noto'g'ri bo'lsak-chi?" va keyin boshqa fikrni tasdiqlovchi dalillarni toping.
Bu jarayon bizga fan faqat bitta javob topish va uni abadiy saqlashdan iborat emasligini o‘rgatadi. Aksincha, ilm-fan sayohatdir. Olimlar yangi g'oyalarni sinab ko'rishadi va ularni sinab ko'rishadi. Yangi faktlar aniqlanganda, eski g'oyalarni o'zgartirish kerak bo'lishi mumkin. Shuning uchun soxtalashtirish ilm-fan qanday rivojlanishi va ilmiy inqiloblar sodir bo'lishining asosiy qismidir.
Soxtalashtirish va ilmiy inqiloblar ilm-fandan olingan g'oyalar bo'lsa ham, ular bizga kundalik hayotimizda saboq berishi mumkin. O'rganganingizda yoki o'ynaganingizda, agar siz yangi ma'lumot topsangiz, fikringizni o'zgartirishingiz mumkinligini eslay olasiz.
Tasavvur qiling, siz ma'lum bir o'yin juda oson ekanligiga ishonasiz. Ammo sinab ko'rganingizdan so'ng, siz qiyin qismlar borligini topasiz. Bunday holda siz birinchi fikringiz to'liq to'g'ri emasligini bilib olasiz. Bu olimlar o'z e'tiqodlarini sinab ko'rish uchun tajribalardan qanday foydalanishiga o'xshaydi. Ular yangi narsalarni kashf qilganlarida, o'ylaganlarini o'zgartiradilar.
Yana bir kundalik dars - savol berish muhimdir. Agar kimdir sizga biror narsa aytsa, siz: "Siz qayerdan bilasiz?" yoki "Biz buni sinab ko'ra olamizmi?" Bu fikringizni faol ushlab turadi va atrofingizdagi dunyo haqida ko'proq ma'lumot olishga yordam beradi. Bu savollar sizni yangi bilimlarga va ba'zan fikrlash tarzingizdagi katta o'zgarishlarga olib kelishi mumkin.
Ilmiy inqiloblar, shuningdek, o'zgarishlar hayotning odatiy qismi ekanligini ko'rsatadi. Olimlar o'z g'oyalarini yangilaganidek, biz ham o'z fikrlarimizni yangilashimiz mumkin. Ko'proq o'rgansak, biz dono bo'lamiz. Ba'zan, biz yangi narsalarni sinab ko'rganimizda, narsalarni qilishning yaxshiroq yo'llarini topishimiz mumkin. Bu bizga o'sishimizga va qilayotgan ishimizda yaxshiroq bo'lishga yordam beradi.
Soxtalashtirish va ilmiy inqiloblar haqidagi g'oyalar hayotning ko'p qismlarida qo'llaniladi. Misol uchun, texnologiyada muhandislar yangi gadjetlarni sinab ko'rish uchun ko'p ishlaydi. Ular yangi telefon yoki kompyuter dasturining yaxshi ishlashini yoki xatolik borligini tekshiradilar. Ular ilmiy tajribalarga o'xshash testlardan foydalanadilar. Agar telefon ba'zan kutilganidek ishlamasa, muhandislar muammoni izlaydi va uni tuzatadi. Sinov va yangilash g'oyasi ilm-fanda soxtalashtirishga juda yaqin.
Ovqat pishirish dunyosida ko'p odamlar yangi retseptlarni sinab ko'rishni yaxshi ko'radilar. Oshpazning pechene uchun sevimli retsepti bo'lishi mumkin. Bir kuni ular shokolad chiplari kabi yangi ingredient qo'shishlari mumkin. Cookie-fayllarni tatib ko'rgandan so'ng, ular yangi ingredient cookie-fayllarni yaxshiroq qiladimi yoki yo'qmi, hal qiladilar. Agar yangi retsept ham ishlamasa, oshpaz uni yana o'zgartiradi. Bu jarayon soxtalashtirishga o'xshaydi, bu erda g'oyalar sinovdan o'tkaziladi va kerak bo'lganda o'zgartiriladi.
Hatto maktabda va kundalik hayotimizda ham soxtalashtirish g'oyasi bizga muhim saboqlarni o'rganishga yordam beradi. O'qituvchi yangi mavzuni tushuntirganda, hamma tushunadimi yoki yo'qligini tekshirish uchun savollar va testlarni taklif qilishi mumkin. Agar xato aniqlansa, o'qituvchi boshqa yo'l bilan yana tushuntiradi. Bu jarayon har kimga yaxshiroq o'rganishga yordam beradi.
Ilmiy inqiloblar bizning dunyomizni qanday yaxshilashimizga ham ta'sir qiladi. Olimlar odamlarga yordam berishning yangi usullarini, masalan, yangi dori-darmonlar yoki xavfsizroq mashinalarni kashf qilganda, ular ko'pincha eski g'oyalarni o'zgartiradilar. Bu o'zgarishlar jamiyatga katta ta'sir ko'rsatadi. Ular bizga yangi dalillarni qabul qilish va o'zgarishga tayyor bo'lish taraqqiyotga va hamma uchun yaxshi hayotga olib kelishi mumkinligini ko'rsatadi.
Olim kabi fikrlash har doim qiziquvchan va g'oyalarni sinab ko'rishga tayyor bo'lishni anglatadi. Kundalik hayotingizda olim kabi fikrlashni boshlashingiz mumkin bo'lgan oddiy usullar:
1. Savollar bering: Qiziqarli narsani sezsangiz, “Nega?” deb so‘rang. yoki "Qanday qilib?" Misol uchun, agar siz kamalakni ko'rsangiz, u qanday yaratilganiga hayron bo'ling.
2. Dunyoni kuzating: atrofingizdagi voqealarga diqqat bilan qarang. Tafsilotlarga e'tibor bering va hamma narsa siz bilgan narsaga mos keladimi yoki yo'qligini so'rang.
3. O'z g'oyalaringizni sinab ko'ring: Agar biror narsaga qiziqsangiz, uni tekshirishga harakat qiling. Olimlar tajribalar davomida fikrlarni aralashtirgani kabi, siz qanday yangi rangga ega bo'lganingizni ko'rish uchun ranglarni aralashtirib ko'rishingiz mumkin.
4. O'zgarishlarga ochiq bo'ling: Ba'zida g'oyani sinab ko'rganingizdan so'ng, u siz o'ylagandek ish bermasligiga guvoh bo'lishingiz mumkin. Yangi ma'lumot kelganda fikringizni o'zgartirishingiz mumkin. Har bir yangi kashfiyot shunday boshlanadi.
Ushbu oddiy qadamlardan foydalanib, siz ilm-fan nafaqat katta tajribalar, balki har kuni fikr yuritishingiz haqida ham bilib olasiz. Qiziquvchan bo'lish, g'oyalarni sinab ko'rish va kerak bo'lganda fikringizni o'zgartirish - yaxshi o'quvchi bo'lishga yordam beradigan ajoyib odatlar.
Faoliyatdagi soxtalikni ko'rish uchun siz uyda oddiy tajribalarni sinab ko'rishingiz mumkin. Masalan, oddiy da'voni tanlang va uni kundalik narsalar bilan sinab ko'ring:
Tajriba: "Mening idishimdagi barcha mevalar shirin." Olma, limon va rezavorlar kabi turli xil mevalarni to'plang. Har bir mevaning kichik qismini tatib ko'ring (kattalar yordami bilan). E'tibor bering, har bir meva shirin yoki nordon yoki achchiq ta'mga ega. Agar siz shirin bo'lmagan mevani topsangiz, bu da'vo har doim ham to'g'ri emasligini ko'rsatdingiz.
Bu tajriba olimlarning g'oyalarni qanday sinab ko'rishiga o'xshaydi. Ular g'oya ishlamaydigan bitta holatni izlaydilar. Bunday ishni topish ularni o'z g'oyalarini qayta ko'rib chiqishga va yaxshiroq tushuntirish izlashga majbur qiladi.
Siz sinab ko'rishingiz mumkin bo'lgan yana bir tajriba - ranglar bilan. "Ko'k rangdagi barcha narsalar bir xil ko'rinadimi?" Ko'k rangdagi turli xil narsalarni to'plang. Soyalardagi farqlar bor-yo'qligini bilish uchun ularga diqqat bilan qarang. Ushbu oddiy mashg'ulot tafsilotlarni kuzatish biz ko'rgan narsalarimizni tushunishga qanday yordam berishi mumkinligini ko'rsatadi. Bu kichkina olim bo'lishni mashq qilishning qiziqarli usuli!
Bugungi kunda ko'plab sinflar ilmiy fikrlashni rag'batlantiradi. O'qituvchilar talabalarni fikr almashishga va ularni sinab ko'rishga taklif qilishadi. Masalan, ilmiy loyiha davomida siz gipoteza yaratishingiz mumkin. Gipoteza ikki rangni aralashtirganda nima bo'lishi mumkinligi haqidagi taxminga o'xshaydi. Siz shunday deyishingiz mumkin: "Menimcha, ko'k va sariqni aralashtirish yashil rangga aylanadi." Keyin, siz bo'yoqlarni aralashtirish orqali buni sinab ko'ring va yashil rangga ega bo'lasiz. Bu g'oyani sinab ko'rishning oddiy misolidir. Agar natija boshqacha bo'lsa, yana nima bo'lishi mumkinligi haqida o'ylaysiz.
Ushbu yondashuv o'quvchilarga o'rganish jarayoni ekanligini tushunishga yordam beradi. Savollar sinovlarga, testlar esa yangi g‘oyalarga olib keladi. Olimlar, xuddi talabalar kabi, har doim yangi faktlarni kashf qilganda, o'z g'oyalarini o'zgartiradilar. Shuning uchun ilm-fan yolg'onchilikka e'tibor qaratgan holda, izlanish va o'rganishning cheksiz sayohatidir.
Ushbu darsda biz noto'g'ri bo'lish degani, fikrning to'g'ri yoki noto'g'riligini tekshirish uchun tekshirilishi mumkinligini bilib oldik. Ko'rdikki, agar bitta test g'oyaning to'g'ri emasligini ko'rsatsa, g'oyani qayta ko'rib chiqish kerak. Shuningdek, biz ilmiy inqiloblar olimlarning dunyoni tushunishidagi katta o'zgarishlar ekanligini bilib oldik. Bu o'zgarishlar yangi dalillar eski g'oyalar har bir holatda ishlamasligini ko'rsatganda sodir bo'ladi.
Bu erda eslash kerak bo'lgan asosiy fikrlar:
Esingizda bo'lsin, ilm-fan g'oyalarni sinab ko'rish va yangi faktlar kashf etilganda ularni o'zgartirishga tayyor bo'lishdir. Bu jarayon bizning dunyomizni yashash, o'rganish va kashf qilish uchun yaxshiroq joyga aylantirishga yordam beradi. Soxtalashtirish bizga haqiqatni ko'rishga yordam beradi va ilmiy inqiloblar bizga o'rganish hech qachon tugamasligini eslatadi. Savol berishda va fikringizni sinab ko'rishda davom eting, shunda siz o'z yo'lida buyuk olim bo'lasiz!
Bu dars oddiy g'oyalar ham katta o'zgarishlarga olib kelishi mumkinligini ko'rsatadi. Ilm narsalar noto'g'ri bo'lishi mumkinligini tekshirish orqali rivojlanadi va ular noto'g'ri bo'lganda, yangi g'oyalar o'z o'rnini egallaydi. Har doim qiziquvchan bo'ling va hech qachon o'rganishni to'xtatmang, chunki har bir sinov va tajriba bizning dunyo haqidagi tushunchamizni mustahkamlaydi.
