Sot do të mësojmë rreth dy mënyrave të të menduarit: shkencës dhe pseudoshkencës. Në këtë mësim, do të shqyrtojmë se çfarë është shkenca, çfarë është pseudoshkenca dhe si mund të dallojmë ndryshimin midis tyre. Do të përdorim fjalë të thjeshta dhe shumë shembuj nga jeta e përditshme. Ky mësim ka për qëllim t'ju ndihmojë të mendoni me kujdes dhe të bëni pyetje të mira rreth botës përreth jush.
Shkenca është një mënyrë për të mësuar rreth natyrës. Është një metodë e ndërtuar mbi bërjen e pyetjeve dhe testimin e ideve. Njerëzit që studiojnë shkencën, të quajtur shkencëtarë, përdorin eksperimente për të kuptuar se si funksionojnë gjërat.
Pseudoshkenca tingëllon pak si shkencë sepse përdor fjalë të mëdha dhe ide interesante. Por ajo nuk ndjek gjithmonë teste të rrepta ose nuk i kontrollon me kujdes faktet. Pseudoshkenca shpesh mbështetet në besime në vend të provave.
Duke mësuar ndryshimin, do të jeni në gjendje të vendosni se cilat ide mbështeten nga faktet dhe cilat jo. Kjo ju ndihmon të bëheni një mendimtar i kujdesshëm. Në jetën e përditshme, do të hasni shumë ide. Shkenca na ndihmon të kuptojmë idetë e vërteta përmes testeve dhe provave.
Shkenca është një mënyrë për të mësuar rreth botës duke përdorur teste dhe eksperimente të kujdesshme. Ajo bën pyetje të tilla si: "Çfarë po ndodh?" dhe "Pse ndodh?" Shkencëtarët mbledhin prova duke vëzhguar, matur dhe testuar ide.
Për shembull, kur ujitni një bimë të vogël, mund ta shihni të rritet. Shkencëtarët studiojnë pse bimët rriten me ujë, tokë dhe rrezet e diellit. Ata përdorin teste për të kontrolluar nëse ajo që funksionon për një bimë funksionon për shumë bimë. Ky testim i kujdesshëm i ndihmon të gjithë të bien dakord për rezultatet.
Shkenca ndërtohet mbi fakte. Nëse shumë njerëz mund ta përsërisin të njëjtin test dhe të shohin të njëjtat rezultate, themi se është shkencë e fortë. Idetë që i kalojnë këto teste na ndihmojnë të mësojmë dhe të rritemi. Shkenca mund të gjendet në ilaçet që marrim, në yjet në qiell dhe madje edhe në bateritë që furnizojnë me energji lodrat tona.
Shkencëtarët ndjekin një proces të veçantë. Së pari, ata bëjnë një pyetje rreth diçkaje që shohin. Më pas, ata bëjnë një hamendje se si t'i përgjigjen asaj pyetjeje. Ky hamendje quhet hipotezë.
Pastaj, shkencëtarët bëjnë eksperimente. Ata ndryshojnë një gjë në të njëjtën kohë dhe vëzhgojnë se çfarë ndodh. Ata i shkruajnë vëzhgimet e tyre me kujdes. Kur eksperimenti mbaron, ata kontrollojnë rezultatet.
Nëse rezultatet përputhen me hamendësimin, ideja mund të jetë e vërtetë. Nëse rezultatet nuk përputhen, shkencëtarët provojnë ide të reja ose ndryshojnë testin. Ky proces është si të jesh një detektiv që kërkon të dhëna për të zgjidhur një mister.
Imagjino sikur do të dish se çfarë e bën një top të rrokulliset më shpejt. Mund të testosh sipërfaqe të ndryshme, si qilimi ose një dysheme e lëmuar. Duke krahasuar testet, mëson se një dysheme e lëmuar e bën topin të rrokulliset më shpejt. Kjo është shkencë sepse ti e teston idenë dhe sheh rezultate që mund t’i matësh.
Një shembull tjetër është përzierja e ngjyrave. Nëse përzieni bojë të kuqe dhe blu, merrni ngjyrë vjollcë. Mund ta provoni eksperimentin shumë herë. Çdo herë, e kuqja dhe bluja përzihen për të krijuar ngjyrë vjollcë, gjë që tregon se ideja është e fortë. Shumë eksperimente si ky na ndihmojnë të shohim se si funksionojnë gjërat në botë.
Edhe sendet e përditshme si llambat, telefonat dhe makinat ndërtohen duke përdorur shkencën. Inxhinierët dhe shkencëtarët punojnë shumë për të testuar ide të reja në mënyrë që ato të jenë të sigurta dhe të dobishme kur i përdorni.
Pseudoshkenca është një mënyrë të menduari që duket pak si shkencë, por nuk ndjek të njëjtat rregulla. Shpesh përdor ide që janë argëtuese ose interesante, por që nuk testohen me kujdes.
Njerëzit që përdorin pseudoshkencën mund të tregojnë histori që tingëllojnë të vërteta edhe pa teste. Ata shpesh përdorin opinione dhe histori personale në vend të provave të qarta. Kjo e bën të vështirë të dish nëse idetë funksionojnë për të gjithë.
Është e rëndësishme të pyesim: "Si e dimë që kjo është e vërtetë?" Shkenca gjithmonë kërkon prova, por pseudoshkenca mund të bazohet në besim ose traditë pa teste të vërteta.
Një shembull i njohur i pseudoshkencës është astrologjia. Astrologjia është ideja se yjet dhe planetët mund të na tregojnë për jetën dhe të ardhmen tonë. Shumë gazeta kanë horoskopë që pretendojnë se përshkruajnë personalitetet tona ose parashikojnë ditën tonë. Megjithatë, këto ide nuk bazohen në teste ose eksperimente.
Një shembull tjetër është besimi se kristale të caktuara mund t'ju shërojnë. Disa njerëz thonë se mbajtja e një kristali do të largojë dhimbjen ose sëmundjen. Ata ndajnë histori se si i ka ndihmuar, por nuk ka eksperimente të kontrolluara për të vërtetuar se kjo funksionon për të gjithë.
Këta shembuj tregojnë se pseudoshkenca përdor ide që nuk verifikohen me hapat e kujdesshëm që përdor shkenca. Edhe pse idetë mund të duken argëtuese ose interesante, ato nuk kanë mbështetjen e eksperimenteve të përsëritura dhe provave të qarta.
Është e rëndësishme të dimë se si ndryshojnë shkenca dhe pseudoshkenca. Le të shohim disa pika kryesore:
Këto pika na ndihmojnë të kontrollojmë nëse një ide e re është shkencore apo jo. Shkenca ngre shumë pyetje dhe tregon shenja të qarta funksionimi, ndërsa pseudoshkenca mbështetet më shumë në ndjenja dhe pretendime të patestuara.
Një mënyrë për të dalluar shkencën nga pseudoshkenca është të bësh pyetje të thjeshta: "A mund ta shoh eksperimentin?" ose "A e kanë bërë të tjerë të njëjtin test?" Nëse shumë njerëz e kanë kontrolluar një ide dhe kanë gjetur të njëjtin rezultat, ideja ka të ngjarë të jetë shkencore.
Kur dikush ju tregon një ide që tingëllon mahnitëse, kërkoni prova. Për shembull, nëse një mik thotë se një lodër e veçantë mund t'ju bëjë super të shpejtë, pyeteni: "A e kanë kontrolluar shkencëtarët ose mësuesit këtë ide?" Idetë e mira vijnë me shumë teste dhe rezultate të qarta.
Duke bërë pyetje, mësoni t’u besoni ideve me prova të forta. Shkenca shpërblen testimin e kujdesshëm dhe lojën e ndershme. Në pseudoshkencë, mund të mos merrni përgjigje të qarta kur pyetni: "Si e dimë që kjo është e vërtetë?"
Imagjinoni që gjeni një libër me figura që flet për një pemë magjike që mund të flasë. Kjo ide mund të jetë argëtuese për t’u lexuar, por nuk do të shihni asnjë test që tregon një pemë që flet. Shkenca do të kërkonte prova, si regjistrimi i tingullit ose vëzhgimi i pemës në shumë kushte.
Tani, mendoni për gatimin e një vakti. Kur ndiqni një recetë, përdorni hapa të qartë dhe përbërës të sigurt. Rezultati është një pjatë që të gjithë mund ta shijojnë. Nëse dikush do të thoshte se një erëz sekrete mund ta bëjë ushqimin të shijojë magjike pa shpjeguar se si, do të kishit kujdes ta besonit. Testimi i recetës dhe kontrolli i përbërësve janë si një eksperiment shkencor.
Mund të shihni shkencën në veprim edhe kur luani jashtë. Kur shikoni një ylber pas shiut, po shihni një efekt natyror të dritës dhe ujit. Një shkencëtar mund ta shpjegojë këtë me fakte të qarta se si drita përkulet në ujë. Një histori që thotë se ylberi ka fuqi magjike pa prova është si pseudoshkencë.
Filozofia e shkencës është një mënyrë e të menduarit rreth mënyrës se si funksionon shkenca. Ajo na mëson mënyrën e duhur për të bërë pyetje dhe për të gjetur përgjigje. Na kujton se shkenca nuk është thjesht një koleksion faktesh, por një proces i të mësuarit me kujdes dhe i të pyeturit: "Si e dimë këtë?"
Kjo mënyrë të menduari i ndihmon të gjithë - nga studentët te të rriturit - të kuptojnë se testimi dhe vërtetimi janë shumë të rëndësishëm. Gjithashtu tregon se kur shumë njerëz mund ta verifikojnë një ide, ne mund t'i besojmë më shumë. Filozofia e shkencës na ndihmon të shohim se shkenca e mirë gjithmonë mirëpret informacionin e ri dhe punon për të qenë më e mirë.
Për shembull, nëse një grup mësuesish testojnë një ide të re se si rriten bimët, ata do t'i ndajnë testet e tyre me të tjerët. Kur të tjerët i përsërisin eksperimentet dhe marrin të njëjtat rezultate, ideja bëhet më e fortë. Kjo është zemra e shkencës, e udhëhequr nga filozofia e shkencës.
Ndonjëherë, njerëzit ngatërrohen midis shkencës dhe pseudoshkencës. Të dyja mund të përdorin fjalë dhe ide interesante, gjë që e bën të vështirë dallimin në fillim. Megjithatë, një vështrim i kujdesshëm se si testohet një ide mund të tregojë ndryshimin.
Për shembull, disa libra ose programe televizive mund të paraqesin ide të mëdha duke përdorur gjuhë të ashpër. Ato mund të përziejnë eksperimente të vërteta me histori që nuk verifikohen me prova. Nëse pyetni: "Si e dini?" dhe përgjigjja nuk përfshin një test të qartë, kjo ide mund të jetë pseudoshkencë.
Është e rëndësishme të dëgjoni me kujdes dhe të bëni pyetje. Kur dëgjoni një ide, mendoni nëse dikush i ka përsëritur testet dhe ka treguar prova të qarta. Ky zakon do t'ju ndihmojë të shmangni mashtrimin nga ide që nuk janë testuar plotësisht.
Të kuptuarit e ndryshimit midis shkencës dhe pseudoshkencës na ndihmon të bëjmë zgjedhje më të mira. Kur e dini që shkenca bazohet në teste dhe prova të përsëritura, mësoni t'u besoni ideve që janë kontrolluar nga shumë njerëz.
Kjo aftësi është e dobishme kur shihni reklama ose histori që premtojnë zgjidhje të shpejta ose magjike pa asnjë provë. Në vend që t'i besoni menjëherë, do të pyesni: "Cilat janë provat?" me anë të të cilave mbroni veten dhe të tjerët nga pretendime të paverifikuara.
Të qenit në gjendje të dallosh ndryshimin të ndihmon edhe në shkollë. Të mëson të jesh kritik dhe i kujdesshëm me informacionin. Ky zakon i të bërit pyetje do të mbetet me ty ndërsa rritesh dhe përballesh me shumë sfida.
Shkenca është shumë e rëndësishme në jetën tonë të përditshme. Teknologjia që përdorim, siç janë kompjuterët, telefonat inteligjentë dhe tabletët, vjen nga testet shkencore. Mjekët përdorin shkencën për të vendosur për trajtimet dhe ilaçet që na ndihmojnë të ndihemi më mirë. Në fabrika, shkenca ndihmon në prodhimin e lodrave dhe rrobave që janë të sigurta për t’u përdorur.
Nga ana tjetër, pseudoshkenca ndonjëherë mund t’i mashtrojë njerëzit. Për shembull, nëse dikush përdor ide të patestuara për të pretenduar një produkt se do t’ju bëjë shumë të fortë ose të shëndetshëm, shumë njerëz mund ta provojnë atë. Pa prova, këto ide mund të mos funksionojnë fare. Kjo tregon pse është i rëndësishëm kontrollimi i provave.
Komunitetet dhe qeveritë lokale përdorin gjithashtu shkencën kur planifikojnë dhe ndërtojnë vende si parqe dhe shkolla. Ata testojnë ide të reja për t'u siguruar që rrugët janë të sigurta dhe ndërtesat janë të forta. Ky kontroll i kujdesshëm, i cili është pjesë e shkencës, ndihmon në mbajtjen e të gjithëve të sigurt.
Meqenëse shkenca bazohet në eksperimente të qarta dhe të përsëritura, ajo i ndihmon njerëzit të kenë besim te gjërat që përdorim çdo ditë. Kur idetë testohen dhe bien dakord, ne e dimë se ato mund të përdoren për të përmirësuar jetën tonë në mënyrë të sigurt dhe të besueshme.
Imagjinoni sikur po luani në një kopsht. Shikoni një çorape uji që ujit bimët dhe vini re se disa bimë rriten më shpejt se të tjerat. Mund të pyesni veten pse. Një shkencëtar do të hartonte një test duke u dhënë sasi të ndryshme uji bimëve të ndryshme. Me çdo test, ata mund të mësojnë se si uji i ndihmon bimët të rriten. Ky është një shembull i qartë i shkencës në veprim.
Tani, imagjinoni një histori që dikush tregon për një hajmali magjike të varur në një pemë që i bën kafshët të flasin. Edhe pse historia mund të jetë argëtuese, nuk ka asnjë mënyrë për ta testuar ose përsëritur magjinë. Ky është një shembull i pseudoshkencës sepse bazohet në një histori dhe jo në eksperimente.
Merrni parasysh edhe një ditë me shi. Pasi shiu ndalet, shihni një ylber të ndritshëm në qiell. Shkenca na tregon se kjo ndodh për shkak të përkuljes së dritës kur ajo kalon nëpër pikat e shiut. Shpjegimi mund të testohet dhe t'u tregohet të tjerëve. Një histori tjetër mund të thotë se ylberi është një urë për në një vend magjik. Kjo ide është argëtuese, por nuk ka prova dhe është një shembull i pseudoshkencës.
Duke krahasuar këto shembuj, mund të mësoni se shkenca bazohet në eksperimente që mund t’i përsërisni, ndërsa pseudoshkenca mbështetet në histori që nuk verifikohen me teste.
Sa herë që dëgjoni një ide të re, bëjini vetes pyetje për të parë nëse është shkencore. Mund të pyesni: "A është testuar kjo ide nga shumë njerëz?" ose "A mund të shoh një eksperiment të qartë që e vërteton atë?"
Të bësh këto pyetje është si të jesh detektiv. Kur pyet veten për diçka, kërkon të dhëna dhe prova. Në këtë mënyrë, do të dish nëse një ideje mund t’i besosh.
Bisedoni me mësuesit ose prindërit tuaj kur nuk jeni të sigurt për një ide. Ata mund t'ju ndihmojnë të kuptoni nëse ideja bazohet në prova apo është thjesht një histori argëtuese.
Kur praktikoni të bëni pyetje të mira, do të mësoni t'u besoni vetëm atyre ideve që janë testuar me kujdes. Kjo ju bën të zgjuar dhe të sigurt në atë që besoni.
Mund të bëhesh shkencëtar në shtëpi duke bërë eksperimente të thjeshta. Provo të përziesh dy ngjyra uji duke përdorur ngjyrues ushqimor. Shiko se si krijohet një ngjyrë e re. Ky eksperiment tregon se si përzierja e gjërave mund t'i ndryshojë ato dhe është pjesë e shkencës.
Mund të eksplorosh shkencën edhe duke rritur një bimë të vogël. Mbill një farë në një kupë me pak dhe. Jepi një fare shumë ujë dhe një fare tjetër vetëm pak ujë. Shiko se cila bimë rritet më e shëndetshme. Ky test i thjeshtë të lejon të shohësh se si uji i ndihmon bimët të rriten.
Kërkoji familjes të të ndihmojë të regjistrosh çfarë ndodh. Shkruaji vëzhgimet e tua dhe fol për to. Këto eksperimente të ndihmojnë të mësosh mënyrën e kujdesshme për të bërë pyetje dhe për të kontrolluar idetë, ashtu siç bëjnë shkencëtarët në laboratorët e tyre.
Ndonjëherë, eksperimentet nuk funksionojnë siç pritet. Kjo është normale në shkencë. Kur një test nuk jep përgjigjen që shpresonim, shkencëtarët mësojnë nga gabimi dhe provojnë përsëri. Çdo dështim është një shans për të mësuar diçka të re.
Pseudoshkenca zakonisht nuk i ndryshon idetë e saj kur bëhen gabime. Ajo do ta ruajë historinë e vjetër edhe nëse testet tregojnë se nuk është e vërtetë. Shkenca, megjithatë, është gjithmonë e hapur për përmirësim. Ky është një nga ndryshimet më të rëndësishme midis dy qasjeve.
Mbani mend, çdo gabim është një mundësi për të bërë më shumë pyetje dhe për të mësuar më shumë rreth asaj se si funksionon vërtet bota. Kur bëni një gabim në një eksperiment shkencor, jeni një hap më afër kuptimit të së vërtetës.
Ndërsa rritesh, do të dëgjosh shumë ide të reja. Disa do të jenë shkencore dhe disa mund të jenë pseudo-shkencore. Të mësosh si të kërkosh prova dhe ide për testim do të të ndihmojë të marrësh vendime të mira pavarësisht moshës që ke.
Kur ta kuptoni se shkenca kërkon eksperimente dhe prova të kujdesshme, do të jeni më të përgatitur për të bërë zgjedhje të mençura. Ky mendim do t'ju ndihmojë në shkollë, në shtëpi dhe madje edhe në zgjedhjen e hobive ose karrierave të ardhshme.
Gjithmonë mbaje mend të pyesësh: "Si e dimë?" dhe të kërkosh teste që tregojnë prova të qarta. Këto zakone do të të ndihmojnë të vendosësh se cilave ide t'u besosh ndërsa mëson dhe rritesh.
Shkenca na mëson të jemi kuriozë dhe të verifikojmë faktet. Ne i besojmë shkencës sepse ajo kërkon prova dhe përsërit eksperimentet. Kur një ide testohet shumë herë dhe të gjitha testet përputhen, ajo bëhet e fortë dhe e besueshme.
Kjo është e ngjashme me një lojë ku ndiqni të njëjtat rregulla dhe merrni të njëjtat rezultate çdo herë. Në shkencë, nëse ndiqni të njëjtat hapa, do të shihni të njëjtat përgjigje. Kjo përsëritje i ndihmon të gjithë të besojnë rezultatet.
Meqenëse shkenca funksionon në këtë mënyrë, njerëzit e përdorin atë për të ndërtuar ilaçe të sigurta, ndërtesa të forta dhe teknologji inteligjente. Prova përsëritet, ndahet dhe përdoret nga shumë njerëz në të gjithë botën.
Shkenca është një mënyrë e kujdesshme për të mësuar rreth botës. Ajo përdor eksperimente, vëzhgime dhe teste të përsëritura për të vërtetuar idetë.
Pseudoshkenca përdor ide që mund të tingëllojnë reale, por nuk janë testuar me kujdes. Shpesh mbështetet në besime ose histori pa prova të qarta.
Dallimet kryesore gjenden në testime, prova, qëndrueshmëri dhe hapje ndaj informacionit të ri. Shkenca mirëpret faktet e reja dhe mund të ndryshojë kur dalin ide më të mira.
Shembuj të përditshëm, si shikimi i një ylberi ose përzierja e ngjyrave, na tregojnë se si funksionon shkenca. Në të kundërt, historitë magjike ose pretendimet e patestuara janë shembuj të pseudoshkencës.
Duke bërë pyetje të mira, të tilla si "Si e dimë?" kur dëgjoni ide të reja, mund të përdorni shkencën për të vendosur se cilat ide janë të besueshme.
Mbani mend, të jesh një mendimtar i kujdesshëm do të thotë të kërkosh gjithmonë prova dhe teste të qarta. Shkenca na ndihmon të mësojmë dhe përmirëson jetën tonë, ndërsa pseudoshkenca mund të jetë argëtuese, por jo gjithmonë na jep të vërtetën.
