Səs gündəlik həyatımızın bir hissəsidir. Quşlar oxuyanda, maşınlar keçəndə və danışanda biz səsləri eşidirik. Bu dərs sizə hərəkətlərin necə səs yaratdığını göstərəcək. Bir cisim hərəkət etdikdə və ya titrədikdə, havada yayılan və qulaqlarımıza çatan səs dalğaları yaradır. Bu dərsdə səsin nə olduğunu, hərəkətin necə səs verdiyini öyrənəcək və gündəlik həyatdan bir çox nümunələrə baxacağıq.
Səs bir növ enerjidir. Bir şey sürətlə hərəkət etdikdə və ya titrədikdə yaranır. Bir obyekt titrəyərkən ətrafındakı havanı silkələyir. Bu titrəyişlər havada qulağımıza çatan dalğalar yaradır. Bu dalğalar qulağımıza dəyəndə beynimiz səsin olduğunu anlayır.
Sakit bir gölməçəyə kiçik bir daş atdığınızı düşünün. Daşın düşdüyü yerdən kiçik dalğaların yayıldığını görürsən. Eyni şəkildə, bir cisim titrəyərkən dalğalar göndərir. Bu dalğalar su əvəzinə havada yayılır və biz onlara səs dalğaları deyirik.
Hər səs bir hərəkətlə başlayır. Bir şey çox sürətlə irəli-geri hərəkət etdikdə, havanı da hərəkətə gətirir. Bu hərəkət edən hava dalğalar əmələ gətirir. Məsələn, əllərinizi çırpdığınız zaman əlləriniz havaya sürətlə itələyir. Bu sürətli hərəkət qulaqlarınıza gedən və əl çalma səsi yaradan kiçik dalğalar yaradır.
Eyni şəkildə, danışdığınız zaman səs telləriniz titrəyir. Bu titrəmələr havanı hərəkətə gətirir və səs dalğaları yaradır. Hər dəfə bir şey tərpəndikdə və ya nağara, zəng və ya gitara simi olsun, səs yaradır. Hərəkət olmasaydı, heç səs də olmazdı!
Vibrasiya çox tez baş verən kiçik hərəkətlərdir. Bir şey titrədikdə, çox qısa bir anda dəfələrlə irəli-geri hərəkət edir. Bu sürətli hərəkətlər cismin ətrafındakı havanı itələyir və dalğalar əmələ gətirir. Sürətlə fırlatdığınız zaman ipin titrəməsi kimi vibrasiyaları düşünə bilərsiniz. Obyekt nə qədər tez titrəsə, hava bir o qədər sürətlə hərəkət edir və qulağımızın səsi eşitməsi bir o qədər asan olur.
Fərqli obyektlər müxtəlif yollarla titrəyir. Məsələn, gitaradakı nazik sim çox tez titrəyərək yüksək tonlu səs yaradır. Bunun əksinə olaraq, böyük nağara daha yavaş titrəyir, bu da alçaq, dərin səs çıxarır. Vibrasiya sürəti qulağımıza səsin yüksək və ya alçaq olduğuna qərar verməyə kömək edir.
Gündəlik həyatımızda səs yaradan bir çox hərəkət nümunəsini görə bilərik. Budur bəzi gündəlik nümunələr:
Obyektin titrəmə üsulu səsin iki mühüm xüsusiyyətini müəyyən edir: hündürlük və səs.
Pitch: Pitch səsin nə qədər yüksək və ya alçaq olmasıdır. Bir cisim çox sürətli titrədikdə yüksək səs yaradır. Məsələn, kiçik bir zəng və ya quş nəğməsi yüksək səsə malikdir, çünki vibrasiya tez baş verir. Bir cisim yavaş-yavaş titrədikdə, o, alçaq səs çıxarır. Böyük nağara və ya dərin səs yavaş-yavaş titrəyir və bizə dərin bir səs verir.
Səs səviyyəsi: Səs səviyyəsi səsin nə qədər yüksək və ya yumşaq olması ilə bağlıdır. Vibrasiya güclüdürsə və çoxlu hava itələyirsə, səs yüksəkdir. Vibrasiya yumşaqdırsa, səs yumşaqdır. Qışqırdığınız zaman səs telləriniz əlavə enerji ilə hərəkət edir, bu da səsinizi daha yüksək edir. Pıçıldayanda havanı zərif hərəkət etdirirsən və səs yumşaq olur.
Musiqi alətləri hərəkətin səs yaratdığını görmək üçün gözəl bir yoldur. Bir neçə növ alətə baxaq:
Simli alətlər: Gitara və ya skripka çaldığınız zaman simləri qoparmaq və ya əyməklə onları hərəkətə gətirirsiniz. Simlər titrəyir və səs dalğalarını havaya göndərir. İncə simlər adətən daha sürətli titrəyir və yüksək səslər verir, qalın simlər isə daha yavaş titrəyir və aşağı səslər yaradır.
Zərb alətləri: Nağara, sinc və ksilofonlar zərb alətləridir. Onlar vurmaqla işləyirlər. Nağara vurduğunuz zaman barabanın səthi sürətlə irəli-geri hərəkət edir. Bu hərəkət güclü vibrasiya və səs dalğaları yaradır. Barabanın ölçüsü və materialı onun çıxardığı səsin növünə təsir göstərir.
Nəfəsli Alətlər: Fleyta, truba və səs yazıcı kimi alətlər havadan istifadə etməklə işləyir. Bu alətlərə üfürdüyünüz zaman nəfəsiniz içəridəki havanı hərəkətə gətirir. Alətin forması daha sonra bu hərəkəti səsə çevirməyə kömək edir. Fleytada deşiklərin açılması və ya örtülməsi hava dalğalarının yolunu dəyişir, bu da müxtəlif notlar verir.
Bir cismin hazırlandığı material onun yaratdığı səsi dəyişə bilər. Bir obyekt titrəyərkən, onun materialı səsin rəngini və keyfiyyətini təyin etməyə kömək edir. Məsələn, metallar parlaq, aydın bir səs verirlər. Məhz buna görə metaldan hazırlanmış zənglərin zəng tonu var. Taxta, əksinə, tez-tez daha isti və yumşaq bir səs çıxarır. Skripka və piano kimi bir çox musiqi aləti ağacın yaratdığı zəngin səslərə görə ağacdan hazırlanır.
Eyni forma və ölçüdə iki obyekti nəzərdən keçirək - biri metaldan, digəri isə ağacdan hazırlanmışdır. Əgər hər ikisi vurularsa, metal obyekt kəskin, aydın ton, taxta obyekt isə daha yumşaq, daha yumşaq səs verə bilər. Bu, materialın vibrasiyaların yaratdığı səsdə necə mühüm rol oynadığını göstərir.
Hərəkətlər təkcə səs yaratmır, həm də ətraf mühit də səsin necə eşidilməsinə təsir göstərir. Səs dalğaları hərəkət edərkən divarlardan, binalardan və digər obyektlərdən sıçraya bilər. Məsələn, böyük bir boş salonda qışqırsanız, əks-səda eşidə bilərsiniz. Bunun səbəbi səs dalğalarının divarlardan geri sıçrayaraq yenidən qulaqlarınıza gəlməsidir.
Səthin növü də vacibdir. Beton və ya metal kimi sərt səthlər səsi əks etdirir. Pərdələr və ya yastıqlar kimi yumşaq səthlər səsi udur. Bu səbəbdən yastıq və yorğanla dolu otaq sakit görünür, döşəməsi və divarları sərt olan otaq isə daha yüksək və əks-səda doğurur.
Səs də müxtəlif materiallardan keçə bilər. Biz adətən səsi havadan eşitsək də, səs dalğaları su, metal və hətta yerdən keçə bilər. Buna görə də bəzən relslərə baxmasanız belə, qatarın gəldiyini eşidə bilərsiniz, çünki səs havada olduğu kimi yerdə də yayılır.
Alimlər səsin bir növ dalğa olduğunu söyləyirlər. Dalğa zamanla təkrarlanan bir nümunədir. Bir obyekt titrəyərkən, bütün istiqamətlərdə hərəkət edən bir dalğa yaradır. Tezliklə əlaqəli sadə bir düsturdan istifadə edərək bu dalğalar haqqında bir az öyrənə bilərik.
Tezlik bizə bir obyektin bir saniyədə neçə dəfə titrədiyini bildirir. Hertz ilə ölçülür, \(\textrm{Hz}\) kimi yazılır. Alimlər bəzən tezliyin düsturunu belə yazır:
\( f = \frac{1}{T} \)
Burada \( f \) tezliyi və \( T \) bir tam vibrasiya üçün vaxtdır (həmçinin dövr adlanır). Məsələn, nağara hər saniyədə 2 dəfə titrəyirsə, tezlik 2 Hertzdir, çünki \( f = \frac{1}{0.5} = 2 \) . Bu bir az çətin səslənsə də, yadda saxlayın ki, daha sürətli vibrasiya daha yüksək səslər, daha yavaş vibrasiya isə daha az səs yaradır.
Eşitdiyiniz hər bir səsin özünəməxsus vibrasiya modeli var. Küləkdə yarpaqların xışıltısı belə hər yarpağın hərəkətindən yaranır. Külək əsəndə yarpaqları burulub silkələyir. Bu kiçik hərəkətlər yumşaq, xışıltılı səs yaradan kiçik titrəmələrə səbəb olur.
Bəzən daha güclü hərəkətlər daha yüksək səslər yaradır. Ayaqlarınızı sıxdığınız zaman, hərəkətinizlə çoxlu hava itələyirsiniz və bu, böyük, yüksək səs çıxarır. Bunun əksinə olaraq, əlinizi yumşaq bir şəkildə hərəkət etdirdiyiniz zaman onun çıxardığı səs yumşaq və sakit olur.
Musiqi alətləri səsin çox maraqlı hissəsidir. Hər bir alət gözəl səslər çıxarmaq üçün xüsusi forma və materialla diqqətlə hazırlanmışdır. İstər arfada kiçik simlərin sürətli vibrasiyası, istərsə də böyük nağaranın yavaş döyünməsi olsun, hər bir alət bizə hərəkətin səs yaratmasının fərqli bir yolunu göstərir.
Alimlər və musiqiçilər bütün bu fikirləri araşdırmaq üçün birlikdə çalışırlar. Onlar müxtəlif materialların, formaların və hərəkət sürətlərinin necə səs yaratdığını öyrənirlər. Onlar ətraf mühitin eşitdiklərimizə necə təsir etdiyinə də baxırlar. Bu, musiqidən daha çox həzz almağımıza kömək edir və mühəndislərə dinamiklər, mikrofonlar və hətta tibbi avadanlıq kimi daha yaxşı cihazlar yaratmağa imkan verir.
Səs yalnız musiqi və ya danışmaq üçün istifadə edilmir; real dünyada bir çox funksiyaları var. Budur bir neçə nümunə:
Bu nümunələr səsi yaradan hərəkətin həyatımızın bir çox hissəsi üçün çox vacib olduğunu göstərir. Hərəkətin necə səs yaratdığını başa düşməklə, biz sevimli musiqimizdən tutmuş böyük binalardakı təhlükəsizlik yoxlamalarına qədər hər şeyi qiymətləndirə bilərik.
Səs ətrafımızdadır. Bu, dünyamızı canlı və maraqlı edir. Diqqətlə dinlədiyiniz zaman təbiətin, musiqinin və maşınların müxtəlif səslərini eşidə bilərsiniz. Bütün bu səslər sadə bir hərəkət və ya vibrasiya ilə başlayır. Hər dəfə bir səs eşitdiyiniz zaman onu yaratmaq üçün nəyinsə yerindən tərpəndiyini unutmayın.
Bəzi səslərin qatarın gurultusu kimi uzaqdan gəldiyini hiss edə bilərsiniz. Çünki səs dalğaları uzun məsafələrə yayılır. Bəzən siz hətta yüksək səslərin titrəyişini hiss edə bilərsiniz, məsələn, məktəb zəngi çalanda və ya avtomobil sürətlə keçdi.
Səsləri dinləmək də əyləncəli ola bilər. Sevdiyiniz mahnını dinlədiyiniz zaman həqiqətən çoxlu vibrasiyaların bir araya gəldiyini eşidirsiniz. Bu titrəmələr zövq aldığınız musiqini yaratmaq üçün müxtəlif yollarla qarışır. İstər yumşaq, istərsə də yüksək, aydın və ya dərin olsun, hər bir səs hərəkətin nəticəsidir.
Səs haqqında öyrənmək ətrafımızdakı dünyanı anlamağa və qiymətləndirməyə kömək edir. Səsin hərəkətdən gəldiyini bildiyiniz zaman təbiətdəki və yaradılan mühitimizdəki hər şeyin necə səs yaratdığını hiss etməyə başlayırsınız. Bu bilik sizi işlərin necə işlədiyinə daha çox maraqlandırır.
Səsi dərk etmək bir çox başqa mövzularda da kömək edir. Elmdə enerjinin bir obyektdən digərinə necə keçdiyini göstərir. Musiqidə alətlərin niyə bir-birindən fərqli səsləndiyini izah edir. Texnologiyada insanlara səsdən istifadə edən daha yaxşı maşınlar yaratmağa kömək edir.
Səs yaradan hərəkətləri öyrənməklə siz başa düşürsünüz ki, əl çalmaq və ya danışmaq kimi ən sadə hərəkətlər belə enerji və vibrasiyaya əsaslanır. Bu sadə fakt elm və digər fənlərdə daha çox öyrənmə üçün güclü zəmin yaratmağa kömək edir.
Əsas Nöqtələrin xülasəsi:
Dünyamızda hər bir səs hərəkətlə başlayır. İstər musiqi alətinin zərif vibrasiyası, istərsə də nağaranın güclü döyüntüsü olsun, səsi hərəkətdə olan enerji yaradır. Hərəkətin səsi necə yaratdığını başa düşməklə, ətrafımızdakı dünyanın möcüzələrini daha yaxşı qiymətləndirə və həyatımızı səslə dolu edən ən kiçik titrəyişlərin belə əhəmiyyətini görə bilərik.
