Radiasiya dalğalar və ya hissəciklər şəklində yayılan və gündəlik mühitimizin bir hissəsi olan enerjidir. İnsanlar kosmik şüaların şüalanmasına, həmçinin torpaqda, suda, qidada, havada və həmçinin orqanizmin daxilində olan radioaktiv maddələrə məruz qalırlar. İnsan tərəfindən yaradılan radiasiya mənbələri tibbdə, sənayedə və tədqiqatda geniş istifadə olunur.
Öyrənmə Məqsədləri:
Radiasiya bir mənbədən gələn və kosmosda dalğalar, şüalar və ya hissəciklər şəklində yayılan enerjidir. Bu enerji bir elektrik sahəsinə və onunla əlaqəli bir maqnit sahəsinə malikdir və dalğa kimi xüsusiyyətlərə malikdir. Siz həmçinin radiasiyanı “elektromaqnit dalğaları” adlandıra bilərsiniz.
Enerji ötürülməsinin bu üsulu, keçiricilik və konveksiyada olduğu kimi enerji mənbəyi ilə obyekt arasında hər hansı bir əlaqəyə əsaslanmır. Həmçinin, enerjinin ötürülməsi radiasiya ilə baş verdikdə, keçirici mühit yoxdur (məsələn, kosmosda). Ortanın olmaması o deməkdir ki, istiliyin keçməsi üçün orada heç bir maddə yoxdur. Radiasiya prosesində heç bir kütlə mübadiləsi aparılmır və heç bir mühit tələb olunmur.
Radiasiya hərəkətdə olan enerjidir.
Radiasiyanın iki əsas növü var: qeyri-ionlaşdırıcı şüalanma və ionlaşdırıcı şüalanma
Qeyri-ionlaşdırıcı şüalanma elektromaqnit spektrinin ionlaşmaya səbəb olmaq üçün kifayət qədər enerji olmayan hissəsindəki şüalanmadır. Buraya elektrik və maqnit sahələri, radio dalğaları, mikrodalğalar və infraqırmızı, görünən və ultrabənövşəyi şüalardan ibarət optik şüalanma daxildir.
Qeyri-ionlaşdırıcı şüalanma daha uzun dalğa uzunluğu/aşağı tezlikli enerjidir.
İonlaşdırıcı şüalanma elektromaqnit dalğaları (qamma və ya rentgen şüaları) və ya hissəciklər (neytronlar, beta və ya alfa) şəklində yayılan atomlar tərəfindən buraxılan enerji növüdür. İonlaşdırıcı şüalanma atomlardan elektronları çıxara bilər, yəni atomları ionlaşdıra bilər.
İonlaşdırıcı şüalanma qısa dalğalı/yüksək tezlikli daha yüksək enerjidir.
Təbii şüalanma mənbələri baxımından ətraf mühitdə 60-dan çox müxtəlif təbii radioaktiv material mövcuddur ki, insanların məruz qalmasına ən çox töhfə verən radon qazıdır.
Üç növ ionlaşdırıcı şüalanma var:
| Alfa (α) şüalanması | Bunlar müsbət yüklüdür və atomun nüvəsindən iki proton və iki neytrondan ibarətdir. Alfa hissəcikləri çox enerjili olsalar da, o qədər ağırdırlar ki, enerjilərini qısa məsafələrə sərf edirlər və atomdan çox uzağa gedə bilmirlər. Onlar dəri tərəfindən dayandırıla bilər. Qida və ya ağciyər vasitəsilə bədənə daxil olan hissəciklər təhlükəli ola bilər. |
| Beta (β) radiasiya | radioaktiv parçalanma zamanı atomun nüvəsindən buraxılan mənfi elektrik yüklü kiçik, sürətlə hərəkət edən hissəciklərdir. Beta hissəcikləri alfa hissəciklərinə nisbətən daha çox nüfuz edir, lakin canlı toxuma və DNT-yə daha az zərər verir, çünki onların istehsal etdiyi ionlaşmalar daha geniş məsafədə yerləşir. Onlar havada alfa hissəciklərindən daha uzağa gedirlər, lakin bir paltar təbəqəsi və ya alüminium kimi bir maddənin nazik təbəqəsi ilə dayandırıla bilər. |
| Qamma (γ) şüalanması | Bunlar foton adlanan çəkisiz enerji paketləridir. Həm enerjiyə, həm də kütləyə malik olan alfa və beta hissəciklərindən fərqli olaraq, qamma şüaları saf enerjidir. Qamma şüaları görünən işığa bənzəyir, lakin daha yüksək enerjiyə malikdir. Onlar insan orqanizmi üçün radiasiya təhlükəsidir. Qamma şüaları insan bədənindən tamamilə keçə bilər; keçdikləri zaman toxuma və DNT-yə zərər verən ionlaşmalara səbəb ola bilərlər. |
İonlaşdırıcı şüalanma molekulyar səviyyədə maddədə ionlar yaratmaq üçün kifayət qədər enerjiyə malikdir. Əgər bu maddə insana aiddirsə, DNT-nin zədələnməsi və zülalların denatürasiyası da daxil olmaqla, əhəmiyyətli zərər verə bilər. Bu, qeyri-ionlaşdırıcı şüalanmanın insanlara xəsarət yetirə bilməyəcəyini söyləmək deyil, lakin zədə ümumiyyətlə termal zərərlə, yəni yanıqlarla məhdudlaşır.
Aşağıdakı təsvir elektromaqnit şüalarının bədənlə necə qarşılıqlı əlaqəsini göstərir:
Gündəlik həyatımızda müxtəlif mənbələr vasitəsilə daim radiasiyaya məruz qaldığımızı bilirsinizmi?
Qara cisim radiasiyanın mükəmməl emitenti və uducusu kimi müəyyən edilir. Müəyyən bir temperaturda və dalğa uzunluğunda heç bir səth qara cisimdən daha çox enerji yaya bilməz. Qara cisim diffuz emitentdir, yəni bütün istiqamətlərdə bərabər radiasiya yayır. Həmçinin, qara cisim dalğa uzunluğundan və istiqamətindən asılı olmayaraq bütün gələn radiasiyanı udur.
Radiasiya dalğalar və ya hissəciklər şəklində olsun, enerjinin sərbəst buraxılmasıdır. Radioaktivlik bir atom nüvəsinin parçalanmasına və ya parçalanmasına aiddir. Radioaktiv maddə parçalandıqda radiasiya buraxır. Çürüməyə misal olaraq alfa parçalanması, beta parçalanması, qamma parçalanması, neytronların sərbəst buraxılması və spontan parçalanma daxildir. Bütün radioaktiv izotoplar radiasiya buraxır, lakin bütün radiasiya radioaktivlikdən gəlmir.
