Bu derste şunları öğreneceksiniz:
Çöller, genellikle son derece düşük miktarda yağış alan alanlardır. Genellikle yılda 25 cm veya daha az yağış alırlar. Dünya yüzeyinin yaklaşık üçte biri çölle kaplıdır. Çöl kelimesinin orijinal anlamı 'terk edilmiş yer'dir. Genel olarak su eksikliği ile karakterize edilirler. Kuru toprakları, çok az veya hiç yüzey suyu olmaması ve yüksek buharlaşma oranları vardır. Çölde biriken kum yığınları gibi büyük dağlara kum tepeleri denir.
Kum tepeleri
Çöller son derece kurak ve nem oranı çok düşüktür. Toprağı yalıtmaya yardımcı olacak bir "örtü" yoktur. Sonuç olarak, gündüzleri çok sıcak olurlar, ancak güneş battıktan sonra hızla soğuyabilirler. Bazı çöller gündüzleri 38°C'nin çok üzerine çıkabilen sıcaklıklara sahipken, geceleri sıfırın (0°C) altına düşebilir.
Kuzey Afrika'daki Sahra Çölü ve ABD'nin güneybatısı, Meksika ve Avustralya çölleri gibi çoğu çöl düşük enlemlerde yer alsa da, bir başka çöl türü olan soğuk çöller, Utah ve Nevada havzalarında ve Batı Asya'nın bazı bölgelerinde görülür. Çöl biyomu, Avrupa hariç her kıtada bulunabilir.
Yağışın ana kaynağı yağmur olan çöllere sıcak çöller, yağışın ana kaynağı kar olanlara ise soğuk çöller denir. Arktik ve Antarktika'nın buzsuz bölgelerinin çoğu kutup çölleri olarak bilinir. Dünya'daki çöllerin yalnızca yaklaşık %20'si kumla kaplıdır.
Dünyanın en büyük soğuk çölü Antarktika'dır. Dünyanın en büyük sıcak çölü ise Sahra'dır. 7,7 milyon kilometrekareden fazla bir alanı kaplar. Sahra Çölü, Kuzey Afrika'da bulunur ve 12 farklı ülkeyi kapsar. Orta Doğu'daki Arap Çölü, dünyanın en büyük ikinci sıcak çölüdür. Diğer büyük çöller arasında Asya'daki Gobi Çölü, Afrika'daki Kalahari Çölü, Güney Amerika'daki Patagonya Çölü, Avustralya'daki Büyük Victoria Çölü, Orta Doğu'daki Suriye Çölü ve Kuzey Amerika'daki Büyük Havza Çölü bulunur.
Sıcak Çöl ve Soğuk Çöl
| Sıcak Çöl | Soğuk Çöl |
| Aşırı sıcak iklime sahip bir çölü ifade eder. | Son derece soğuk bir iklime sahip çölü ifade eder. |
| Ateşi yüksektir. | Sıcaklığı düşüktür. |
| Sıcak çöller tropikal ve subtropikal bölgelerde (kıtaların batı kıyılarında) bulunur. | Soğuk çöller çoğunlukla yüksek enlemlerdeki ılıman bölgelerde bulunur. |
| Bol güneş alan ve kumlu topraklıdır. | Yerde buz ve kar var. |
| Rengi kırmızı veya turuncudur. | Rengi gridir. |
| Yağış miktarları genellikle soğuk çöllere göre daha düşüktür. | Sıcak çöllere göre daha fazla yağış alma eğilimindedirler. |
| Buharlaşma yağıştan daha fazladır. | Yağış miktarı buharlaşma miktarından fazladır. |
| Yengeç ve Oğlak Dönenceleri'nde yer alır. | Yengeç Dönencesi'nin kuzeyinde, Oğlak Dönencesi'nin güneyinde yer alır. |
| Genellikle görülen hayvanlar arasında fennek tilkisi, deve, yılan, çakal vb. bulunur. | Yaygın olarak bulunan hayvanlar arasında kutup ayıları, geyikler, tavşanlar, kanguru fareleri, cep fareleri, porsuklar vb. bulunur. |
| Bitki örtüsü çok seyrektir ve çoğunlukla yere yakın çalılar ve kısa odunsu ağaçlardan oluşur. | Bitki örtüsü iğne yapraklıdır. |
| Örnek: Sahra, Arap, Thar, Kalahari. | Örnekler: Antarktika, Grönland, İran, Türkistan, Kuzey ve Batı Çin. |
Çöl biyomları çeşitli özelliklere göre sınıflandırılabilir. Dört ana çöl türü vardır:
1. Subtropikal Çöller - Subtropikal çöller yıl boyunca sıcak ve kuraktır. Bunlar en sıcak çöllerdir. Asya, Avustralya, Afrika ve Kuzey ve Güney Amerika'da bulunurlar. Subtropikal çöller yazları çok sıcak ve kurak, kışları ise daha serin ama yine de kurudur. Yağışlar kısa aralıklarla düşer. Bu çöllerdeki hava o kadar sıcak ve kurudur ki, bazen yağmur yere düşmeden buharlaşır. Subtropikal çöllerdeki toprak genellikle kumlu veya engebeli ve kayalıktır.
Subtropikal çöllerdeki bitki ve hayvanlar, yüksek sıcaklıklara ve nem eksikliğine dayanabilmelidir. Subtropikal çöldeki çalılar ve küçük ağaçlar genellikle nemi tutmaya adapte olmuş yapraklara sahiptir. Subtropikal çöllerdeki hayvanlar genellikle havanın daha serin olduğu geceleri aktiftir.
2. Kıyı Çölleri - Kıyı çölleri, kıyı şeridi boyunca serin ve sıcak bölgelerde görülür. Serin kışlar ve uzun, sıcak yazlar yaşanır. Kıyı çölleri, 20° ile 30° enlemleri arasındaki kıtaların batı kıyılarında bulunur. Kıyıdan esen rüzgarlar doğudan eser ve nemin karaya taşınmasını engeller. Afrika'daki Namib Çölü ve Şili'deki Atacama Çölü kıyı çölleridir.
3. Soğuk Kış Çölleri - Soğuk kış çölleri, yarı kurak çöller olarak da bilinir. Uzun ve kurak yazları ve düşük yağışlı veya kar yağışlı soğuk kışları vardır. Amerika Birleşik Devletleri'nde Büyük Havza, Kolorado Platosu ve Kızıl Çöl, soğuk kış çölleridir. Diğer soğuk kış çölleri arasında Çin ve Moğolistan'daki Gobi Çölü ve Arjantin'deki Patagonya Çölü bulunur. Soğuk kış çöllerindeki yağış eksikliği genellikle yağmur gölgesi etkisinden kaynaklanır. Yağmur gölgesi etkisi, yüksek bir dağ sırasının nemin bir bölgeye ulaşmasını engellemesiyle oluşur. Himalaya Dağları, yağışın Gobi Çölü'ne ulaşmasını engeller.
4. Kutup Çölleri - Kutup çölleri, Arktik ve Antarktika bölgelerinde bulunur. Daha sıcak çöller gibi, çok az yağış alırlar. Aşırı koşullara rağmen çöller, çeşitli uygun bitki ve hayvan türlerine ev sahipliği yapar.
Çölün zorlu koşullarına yalnızca belirli bitki türleri dayanabilir. Bunlar arasında kaktüsler, otlar, çalılar ve bazı kısa ağaçlar bulunur. Çölde çok fazla uzun ağaç göremezsiniz. Bu bitkilerin çoğu, gövdelerinde, yapraklarında veya gövdelerinde su depolayarak uzun süre susuz hayatta kalabilirler. Ayrıca birbirlerinden yayılma eğilimindedirler ve geniş bir kök sistemine sahiptirler, böylece yağmur yağdığında mümkün olan tüm suyu toplayabilirler. Birçok çöl bitkisi, onları hayvanlardan korumak için keskin dikenler ve iğnelerle donatılmıştır.
Çöl hayvanları, aşırı sıcaklıklara ve su kıtlığına rağmen çölde hayatta kalmaya adapte olmuşlardır. Hayvanların çoğu gececidir; gündüz sıcağında uyurlar ve geceleri hava serinlediğinde dışarı çıkarlar. Bu hayvanlar, serin kalmak için gün boyunca yer altındaki oyuklarda ve tünellerde uyurlar. Çöl hayvanları arasında mirketler, develer ve yuva kurbağası, akrepler ve çekirgeler gibi sürüngenler bulunur.
Çölde yaşayan hayvanlar da az suya ihtiyaç duymaya adapte olmuşlardır. Birçoğu ihtiyaç duydukları suyun tamamını yedikleri yiyeceklerden alır. Diğer hayvanlar ise daha sonra kullanabilecekleri suyu depolar. Develer hörgüçlerinde yağ depolarken, diğerleri kuyruklarında rezerv depolar.
Çöl çok kuru olduğundan, rüzgar çakıl taşlarını ve kumu toza çevirir. Bazen büyük bir rüzgar fırtınası bu tozu devasa bir fırtınaya dönüştürür. Toz fırtınaları, rüzgarın yüzeyden toz toplamasıyla oluşur. Toz fırtınaları 1,6 kilometreden yüksek olabilir ve nefes alamayacağınız kadar yoğun toz içerebilir. Ayrıca bin kilometreden fazla yol kat edebilirler.
Dünyadaki çöl alanları giderek büyüyor. Çölleşme, çölün çevre bölgelere doğru genişlemesidir. Genellikle çöllerin kıyılarında meydana gelir ve çeşitli faktörlerden kaynaklanır. Çöllerin yayılmasının birçok nedeni vardır:
Çölleşme, önemli bir küresel ekolojik ve çevresel sorundur. Şu anda çölleşme tehdidi altında olan başlıca bölgeler, Afrika'da Sahra Çölü'nün güneyinde yer alan Sahel bölgesi, doğu, güney ve kuzeybatı Afrika'nın bazı kısımları ve Avustralya, güney-orta Asya ve orta Kuzey Amerika'nın geniş alanlarıdır.
Kurak alanlar, Dünya kara alanının yaklaşık %40-41'ini kaplar ve 2 milyardan fazla insana ev sahipliği yapar. Kurak alanların yaklaşık %10-20'sinin halihazırda bozulmuş olduğu, çölleşmeden etkilenen toplam alanın 6 ila 12 milyon kilometrekare arasında olduğu, kurak alanlarda yaşayanların yaklaşık %1-6'sının çölleşmiş bölgelerde yaşadığı ve bir milyar insanın daha fazla çölleşme tehdidi altında olduğu tahmin edilmektedir.
Çölleşmenin etkileri
Çölleşmenin dünya çapındaki sonuçları, 1977 yılında Kenya'nın Nairobi kentinde düzenlenen Birleşmiş Milletler Çölleşme Konferansı'nın
Çölleşmeyi önlemek için hangi önlemler alınabilir?
