| 1. Koriolis effekti nima? |
| 2. Koriolis effektiga nima sabab bo'ladi? |
| 3. Koriolis effektining ta'siri |
Yer yuzasiga nisbatan toʻgʻri yoʻlda harakatlanuvchi jismlarning (shamollar, samolyotlar, raketalar va okean oqimlari kabi) koʻrinadigan burilishi Koriolis effekti yoki Koriolis kuchi deb nomlanadi.
Masalan, pastdan qarasak, shimolga to'g'ri yo'lda uchayotgan samolyot egri yo'lni bosib o'tgandek ko'rinadi.
Uni birinchi marta 1835-yilda fransuz olimi va matematigi Gaspard-Gyustav de Koriolis tushuntirgan. Burilish kuchi turli kengliklarda Yerning aylanish tezligiga proporsionaldir. Ekvatordan qutblarga qarab uzoqlashgan sari, Koriolis effekti yanada keskinlashadi.
Koriolis effekti yer tezligiga (yoki shamol tezligiga) qarab oʻzgarib turadi va qutblarda eng katta, ekvatorda esa nolga teng.
Yerning aylanishi Koriolis effektining asosiy sababidir. Yer o‘z o‘qi bo‘ylab soat miliga teskari yo‘nalishda aylanar ekan, uning yuzasidan uzoq masofaga uchib o‘tayotgan yoki oqayotgan har qanday narsa burilib ketadi. Buning sababi shundaki, biror narsa Yer yuzasidan erkin harakatlansa, Yer ob'ekt ostida sharqqa tezroq harakat qiladi.
Kenglikning ortishi va Yerning aylanish tezligi kamayishi bilan Koriolis effekti kuchayadi. Ekvator bo'ylab uchayotgan uchuvchining o'zi ekvator bo'ylab hech qanday aniq burilishlarsiz parvozni davom ettirishi mumkin edi. Biroq, ekvatordan bir oz shimolga yoki janubga, va uchuvchi burilib qoladi. Uchuvchining samolyoti qutblarga yaqinlashganda mumkin bo'lgan eng ko'p burilishlarni boshdan kechiradi.
Dovullar burilishning kenglik bo'yicha o'zgarishi tufayli ham hosil bo'ladi. Bu bo'ronlar ekvatordan besh gradusda paydo bo'lmaydi, chunki Koriolisning aylanishi etarli emas. Biz ekvatordan shimolga qarab harakatlanar ekanmiz, tropik bo'ronlar aylana boshlaydi va bo'ronlarni hosil qiladi. Yerning aylanish tezligi va kengligidan tashqari, ob'ektning o'zi qanchalik tez harakatlansa, shunchalik ko'p burilish bo'ladi.
Koriolis effektidan og'ish yo'nalishi ob'ektning Yerdagi holatiga bog'liq. Shimoliy yarim sharda jismlar o'ngga, janubiy yarimsharda esa chapga buriladi.
Shamollarning burilishi
Havo Yer yuzasidan ko'tarilganda, uning sirt ustidagi tezligi oshadi, chunki havo Yerning ko'p turdagi relyef shakllari bo'ylab harakatlanishiga to'g'ri kelmaydi, chunki tortishish kamroq bo'ladi. Koriolis effekti ob'ekt tezligi oshishi bilan kuchayganligi sababli, u havo oqimini sezilarli darajada buradi.
Shimoliy yarim sharda bu shamollar o'ngga, janubiy yarimsharda esa chapga aylanadi. Bu odatda subtropik hududlardan qutblarga o'tadigan g'arbiy shamollarni hosil qiladi.
Okean oqimlarining burilishi
Koriolis effekti okean oqimlarining harakatiga ham ta'sir qiladi, chunki oqimlar okean suvlari bo'ylab harakatlanadigan shamol tomonidan harakatga keltiriladi. Okeandagi eng katta oqimlarning aksariyati girus deb ataladigan issiq, yuqori bosimli hududlar atrofida aylanadi. Koriolis effekti bu giruslarda spiral naqsh hosil qiladi.
Samolyot va raketalar kabi sun'iy buyumlarga ta'siri
Koriolis effekti samolyotlar va raketalar kabi texnogen buyumlarga, ayniqsa ular Yer ustida uzoq masofalarga sayohat qilganda sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Agar Yer aylanmasa, Koriolis effekti bo'lmaydi va shu tariqa uchuvchi to'g'ridan-to'g'ri belgilangan yo'nalishga ucha oladi. Biroq, Koriolis effekti tufayli uchuvchi Yerning samolyot ostidagi harakatini doimiy ravishda tuzatishi kerak. Ushbu tuzatishsiz samolyot mo'ljallangan manzildan boshqa joyga qo'nadi.
