Ma'rifat davri, shuningdek, "Aql asri" deb ham ataladi, tarixda 17-18-asrlarni qamrab olgan davr bo'lib, Evropadagi ziyolilar va faylasuflar hokimiyat va qonuniylikning asosiy manbai sifatida aqlni himoya qilishgan. Bu davr ilm-fan, siyosat va jamiyatdagi an'anaviy ta'limotlarga qarshilik ko'rsatib, fikrlashda sezilarli o'zgarishlarni ko'rsatdi. Ma'rifatparvarlikning ta'siri chuqur bo'lib, zamonaviy demokratik hukumatlar, axloq va hatto dinlarga ta'sir ko'rsatdi.
Ma'rifatparvarlik jamiyatning katta qismini nazorat qilgan monarxiya va diniy hokimiyatning zolim tizimlariga javob sifatida paydo bo'ldi. Bunga Uyg‘onish davri, o‘rganish va kashfiyotning qayta tug‘ilishi hamda kuzatish va tajribalar orqali tabiiy dunyo haqida yangicha fikrlash tarzini joriy etgan ilmiy inqilob turtki bo‘ldi. Ma’rifatparvar mutafakkirlar insoniyatni ratsional o‘zgarishlar va ilm-fan taraqqiyoti orqali takomillashtirish mumkin, deb hisoblashgan.
Ma’rifatparvarlik g‘oyalarining rivojlanishi va tarqalishiga bir qancha asosiy shaxslar hissa qo‘shgan. Eng mashhurlaridan ba'zilari:
Ma’rifatparvarlik falsafa va siyosatni o‘zgartirib qo‘ygani yo‘q; fan sohasiga ham katta ta'sir ko'rsatdi. Ilmiy izlanish va eksperimentlar dunyoni anglash vositalariga aylandi. Bu fizika, matematika, kimyo va biologiyada muhim kashfiyotlarga olib keldi. Masalan, Isaak Nyutonning harakat va universal tortishish qonunlari Quyosh sistemasidagi sayyoralar harakatining matematik tavsifini berdi, bu esa o‘sha davrda keng tarqalgan diniy tushuntirishlardan tubdan chetga chiqish edi.
Ma'rifatparvarlik davrining siyosiy g'oyalari Amerika va Frantsiyada inqiloblarni kuchaytirdi. 1776-yildagi Amerika Mustaqillik Deklaratsiyasi va 1789-yildagi Frantsiya inqilobi ikkalasiga ham maʼrifatparvarlik gʻoyalari katta taʼsir koʻrsatdi. Masalan, Mustaqillik Deklaratsiyasi Jon Lokkning tabiiy huquqlar va rozilik bilan hukumat falsafasini aks ettiradi. Bu voqealar zamonaviy demokratik boshqaruvga global siljishning boshlanishi edi.
Ma'rifatparvarlik g'oyalari san'at va madaniyatga ham ta'sir ko'rsatdi va bu neoklassitsizmga olib keldi. Bu harakat simmetriya, soddalik va uyg'unlikka e'tibor qaratib, klassik antik davr ideallariga taqlid qilishga intildi. Adabiyotda davr romanning ko'ngilochar va ijtimoiy sharhlar shakli sifatida yuksalishini ko'rdi. Daniel Defo va Jeyn Osten kabi yozuvchilar bu romandan inson tabiati va jamiyatini o‘rganish uchun foydalanganlar.
Ma’rifatparvarlik davri zamonaviy dunyoga doimiy meros qoldirib, inson huquqlari, dunyoviy hukumat haqidagi zamonaviy tushunchalar va ilmiy fikrlash uchun zamin yaratdi. Biroq, u ham tanqidga uchradi. Ba’zilar ma’rifatparvarlarning aql-idrokka e’tibor qaratishlari hissiyot va ma’naviyatning qadrsizlanishiga olib keldi, deb ta’kidlaydilar. Boshqalarning ta'kidlashicha, erkinlik va tenglikni himoya qilishlariga qaramay, ko'plab ma'rifatchilar qullik va mustamlakachilik kabi amaliyotlarda qatnashgan.
Ma’rifat davri inson tafakkuri va jamiyatining ko‘p jabhalarini o‘zgartirib yuborgan o‘zgarishlar davri bo‘ldi. Ma’rifatparvar mutafakkirlar aql, erkinlik va ilm-fanni himoya qilib, zamonaviy dunyoni yaratishga yordam berdilar. Ma’rifatparvarlik merosi o‘zining kamchiliklari va qarama-qarshiliklariga qaramay, bugungi kunda ham siyosiy, ilmiy va falsafiy tafakkurga ta’sir ko‘rsatmoqda.
