Door de geschiedenis heen zijn er verschillende filosofische stromingen ontstaan, elk met zijn unieke perspectief op het leven, het bestaan, kennis, waarden, rede, geest en taal. Deze bewegingen richten zich op fundamentele vragen over de aard van de werkelijkheid, het vermogen om alles te weten en de normen waarnaar we leven. In deze les zullen we enkele van de belangrijkste filosofische stromingen, hun kernprincipes en hun betekenis onderzoeken.
De presocratische filosofie markeert het begin van het filosofische denken in de westerse wereld. Deze vroege denkers, actief vóór Socrates, hielden zich vooral bezig met het begrijpen van de kosmos en de aard van het universum. Ze zochten naar rationele verklaringen voor natuurlijke verschijnselen, waarbij ze afstand namen van mythologische interpretaties. Prominente figuren zijn onder meer Thales, die geloofde dat water de fundamentele substantie van de wereld was, en Heraclitus, bekend om zijn leer dat alles in een staat van constante verandering is, beroemd samengevat als 'Je kunt niet twee keer in dezelfde rivier stappen'.
De socratische filosofie, genoemd naar Socrates, richt zich op ethische vragen en het onderzoek van het morele leven. Socrates maakte gebruik van een onderzoeksmethode die bekend staat als de Socratische methode, waarbij een dialoog wordt gevoerd tussen het stellen en beantwoorden van vragen om kritisch denken te stimuleren en ideeën te verhelderen. Socrates beweerde beroemd dat "het niet-onderzochte leven niet de moeite waard is om geleefd te worden", waarmee hij het belang van zelfkennis en persoonlijke integriteit benadrukte.
Het platonisme, gesticht door Plato, de leerling van Socrates, introduceert de vormentheorie. Volgens het platonisme ligt er buiten onze empirische wereld een rijk van perfecte, onveranderlijke vormen of ideeën, waarvan de objecten die we waarnemen slechts schaduwen of kopieën zijn. Het concept van een cirkel, met zijn perfecte rondheid, bestaat bijvoorbeeld op het gebied van vormen, terwijl elke cirkel die in de fysieke wereld wordt getekend slechts een onvolmaakte weergave is van deze ideale vorm.
Het aristotelisme is de filosofie van Aristoteles, een leerling van Plato. Het werk van Aristoteles omvat verschillende gebieden, waaronder metafysica, ethiek, politiek en logica. In tegenstelling tot Plato concentreerde Aristoteles zich meer op empirische observatie en geloofde hij dat de essentie van objecten in de objecten zelf gevonden kon worden, en niet in een afzonderlijk rijk van vormen. Hij introduceerde het concept van vier oorzaken om uit te leggen waarom dingen bestaan of gebeuren: materiële, formele, efficiënte en uiteindelijke oorzaak. Bij het maken van een standbeeld is het brons bijvoorbeeld de materiële oorzaak, de vorm van het beeld de formele oorzaak, de handeling van de beeldhouwer de efficiënte oorzaak en het doel ervan (bijvoorbeeld decoratie) de uiteindelijke oorzaak.
Stoïcisme is een hellenistische filosofie opgericht door Zeno van Citium, gericht op persoonlijke ethiek, geïnformeerd door zijn systeem van logica en opvattingen over de natuurlijke wereld. Stoïcijnen geloven in een leven in harmonie met de rationele orde van het universum, waarbij ze de nadruk leggen op deugden als wijsheid, moed, rechtvaardigheid en matigheid. Ze pleiten voor mentale kracht tegen emotionele problemen en de acceptatie van gebeurtenissen zoals ze zich voordoen, en beschouwen deze als bepaald door de natuurlijke orde.
Scholastiek is een middeleeuwse Europese filosofie die de christelijke theologie probeerde te verzoenen met de klassieke filosofie, in het bijzonder die van Aristoteles. Sleutelfiguren zijn onder meer Thomas van Aquino en Anselmus van Canterbury. Scholastische denkers gebruikten rigoureuze dialectische redeneringen om theologische en filosofische vragen te onderzoeken. Thomas van Aquino formuleerde bijvoorbeeld de Vijf Manieren, logische argumenten voor het bestaan van God, waaronder het argument van beweging, van causaliteit, van contingentie, van graad, en van eindoorzaak of telos.
Existentialisme is een filosofie uit de 19e en 20e eeuw die zich richt op individuele vrijheid, keuze en bestaan. Het stelt dat individuen vrije en verantwoordelijke actoren zijn die hun ontwikkeling bepalen door middel van wilsdaden. Belangrijke existentialistische denkers zijn onder meer Søren Kierkegaard, Jean-Paul Sartre en Friedrich Nietzsche. Sartre's bewering "Het bestaan gaat vooraf aan de essentie" omvat de existentialistische opvatting dat mensen eerst bestaan, zichzelf tegenkomen en in de wereld verschijnen, om daarna hun essentie te definiëren.
Empirisme en rationalisme zijn twee vroegmoderne filosofische perspectieven op de oorsprong en aard van menselijke kennis. Empirisme, geassocieerd met filosofen als John Locke, David Hume en George Berkeley, stelt dat kennis voornamelijk voortkomt uit zintuiglijke ervaringen. Het rationalisme, vertegenwoordigd door René Descartes, Baruch Spinoza en Gottfried Wilhelm Leibniz, stelt daarentegen dat rede en deductie de belangrijkste bronnen van kennis zijn, en dat bepaalde concepten en ideeën aangeboren zijn.
Pragmatisme is een Amerikaanse filosofische traditie die eind 19e eeuw ontstond bij Charles Sanders Peirce, William James en John Dewey. Het kernprincipe ervan is dat de waarheid van een idee wordt bepaald door de praktische effecten ervan en het nut ervan bij het oplossen van problemen. Pragmatici leggen de nadruk op een toekomstgerichte, probleemoplossende benadering van filosofische vragen, waarbij zij kennis beschouwen als evoluerend in plaats van vaststaand, en de nadruk leggen op de rol van ervaring bij het vormgeven van de werkelijkheid.
Deze les biedt een kort overzicht van enkele van de belangrijkste filosofische stromingen door de geschiedenis heen, die elk hebben bijgedragen aan ons begrip van de wereld en onze plaats daarin. Van de metafysische onderzoeken van de pre-socratici tot de existentiële vragen van moderne denkers: deze bewegingen weerspiegelen de diversiteit en diepgang van het menselijk denken. Hoewel dit overzicht niet uitputtend is, benadrukt het de evolutie van het filosofisch onderzoek en de voortdurende zoektocht om de essentie van de werkelijkheid, kennis en het goede leven te begrijpen.
