Дэлхий шинжлэх ухаан нь манай гарагийн гүн цөмөөс эхлээд агаар мандлын бүрхүүл хүртэлх физик шинж чанарын талаарх ойлголтыг багтаасан сэтгэл татам судалгааны салбар юм. Геологи, цаг уур, далай судлал, одон орон судлал зэрэг янз бүрийн салбаруудын линзээр дамжуулан оюутнууд дэлхийн системүүд хэрхэн ажиллаж, харилцан үйлчлэлийн талаар ойлголттой болдог. Энэхүү хичээл нь дэлхийн шинжлэх ухааны үндсэн ойлголтуудыг судалж, манай дэлхийд хэрэглэгдэх байгалийн шинжлэх ухааны үндсэн ойлголтыг өгдөг.
Дэлхий нь хэд хэдэн давхаргаас бүрддэг бөгөөд тус бүр нь өвөрмөц шинж чанар, найрлагатай байдаг. Үндсэндээ эдгээр давхаргууд нь царцдас, манти, гадна цөм, дотоод цөмд хуваагдаж болно.
Хавтангийн тектоникийн онол нь дэлхийн царцдас нь доорх хагас шингэн манти дээр хөвдөг хэд хэдэн ялтсуудад хэрхэн хуваагддагийг тайлбарладаг. Эдгээр ялтсуудын харилцан үйлчлэл нь газар хөдлөлт, галт уулын идэвхжил, уулын нуруу, далайн сав газар үүсэх шалтгаан болдог. Дэлхийн мантийн доторх дулааны улмаас ялтсууд хөдөлж, конвекцийн урсгал үүсгэдэг. Эдгээр гүйдлийг конвекцийн дулаан дамжуулах тэгшитгэлийг ашиглан тодорхойлж болно: \(q = h \cdot A \cdot (T s - T f)\) , энд \(q\) нь нэгж хугацаанд дамжуулсан дулаан, \(h\) нь дулаан дамжуулах коэффициент, \(A\) нь дулаан дамжих талбай, \(T s\) нь гадаргуугийн температур, \(Tf\) нь шингэний температур юм.
Чулуулгийн мөчлөг нь дэлхий дээрх чулуулгийн төрлийг үүсгэж, хувиргах үйл явцыг харуулдаг. Чулуулгийн үндсэн гурван төрөл нь магмын, тунамал, метаморфик юм. Магмын чулуулаг нь хөргөсөн магма эсвэл лааваас үүсдэг. Тунамал чулуулаг нь хурдасны нягтралаас үүсдэг. Метаморф чулуулаг нь дулаан, даралт, химийн идэвхит шингэний нөлөөгөөр одоо байгаа чулуулгийн төрлүүдийн өөрчлөлтөөс үүсдэг. Энэ мөчлөг нь дэлхийн царцдас, түүний хангадаг нөөцийг ойлгоход маш чухал юм.
Цаг агаар гэдэг нь агаарын температур, чийгшил, хур тунадас, үүлэрхэг байдал, салхины хурд зэрэг тодорхой газар, цаг хугацааны уур амьсгалын түр зуурын нөхцөлийг хэлнэ. Харин уур амьсгал нь тухайн бүс нутгийн цаг агаарын нөхцөл байдлын олон жилийн дундажийг илэрхийлдэг. Цаг агаар, уур амьсгалыг судлах нь дэлхийн хүрээлэн буй орчныг ойлгох, ирээдүйн нөхцөл байдлыг урьдчилан таамаглахад зайлшгүй шаардлагатай. Агаар мандлын үндсэн процессууд нь дэлхийн гадаргуу ба агаар мандлын хоорондох энергийн дамжуулалтыг агуулдаг бөгөөд үүнийг ихэвчлэн хүлэмжийн нөлөөллийн томъёогоор тодорхойлдог: \(E = \sigma T^4\) , \(E\) нь нэг тутамд ялгарах цацрагийн энерги юм. нэгж талбай, \(\sigma\) нь Стефан-Больцманы тогтмол, \(T\) нь Келвин дэх үнэмлэхүй температур юм.
Гидросфер нь далай, нуур, гол мөрөн, мөсөн гол зэрэг дэлхийн гадаргуу дээрх бүх усыг хамардаг. Дэлхийн гадаргуугийн 71 орчим хувийг эзэлдэг далай нь цаг уурын зохицуулалт, цаг агаарын төлөв байдал, усны эргэлтэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Гидросфер нь дэлхийн бусад системүүдтэй харилцан үйлчилдэг бөгөөд энэ нь урсгалаар дамжин дэлхийн дулааны тархалт, ууршилт, хур тунадас зэргээр усны эргэлтэд ихээхэн нөлөөлдөг.
Дэлхийн агаар мандал нь гаригийг тойрон хүрээлэгдсэн хийн нимгэн давхарга юм. Энэ нь голчлон азот (78%), хүчилтөрөгч (21%), бусад хийн ул мөрөөс бүрдэнэ. Агаар мандал нь нарны хэт ягаан туяаг шингээж, дулааныг хадгалах (хүлэмжийн нөлөө) замаар гадаргууг дулаацуулж, өдөр шөнөгүй температурын хэт туйлшралыг бууруулах замаар дэлхий дээрх амьдралыг хамгаалдаг. Агаар мандлын давхаргууд нь тропосфер, стратосфер, мезосфер, термосфер, экзосфер зэрэг бөгөөд тус бүр нь өөр өөр нөхцөл, үйл явцаар тодорхойлогддог.
Манай гараг бол Сүүн зам галактикт байдаг нарны аймгийн нэг хэсэг юм. Дэлхий нарыг тойрон эргэдэг бол сар дэлхийг тойрон эргэдэг. Дэлхийг орчлон ертөнцийн хүрээнд судлах нь сансарт түүний байр суурь, нарны цацраг, солир зэрэг харь гаригийн үзэгдлүүдийн дэлхийн системд үзүүлэх нөлөөг ойлгоход тусалдаг.
Дэлхий шинжлэх ухаан нь манай гарагийн физик шинж чанар, түүнд тохиолдож буй мөчлөг, орчлон ертөнц дэх байр суурийг судлах цогц ойлголтыг санал болгодог. Эдгээр ойлголтыг ойлгосноор оюутнууд Дэлхийг өвөрмөц, динамик гариг болгодог цогц системүүдийн талаар илүү гүн гүнзгий үнэлдэг.
