Ağciyərlər insan orqanizmində vacib orqanlardır və tənəffüs sistemində mühüm rol oynayırlar. Sinə qəfəsində, ürəyin hər iki tərəfində yerləşən ağciyərlərin əsas funksiyası qazların mübadiləsini asanlaşdırmaqdır, xüsusən də karbon qazını çıxararaq və oksigen əlavə etməklə qanı oksigenləşdirməkdir. Bu proses həyatı davam etdirmək üçün çox vacibdir. Bu dərsdə biz tənəffüs sistemi, insan orqanizmi, biologiya, anatomiya və fiziologiya kontekstində ağciyərlərin quruluşunu, funksiyasını və əhəmiyyətini araşdıracağıq.
İnsan tənəffüs sistemi bir neçə əsas komponentdən ibarətdir, ağciyərlər qaz mübadiləsinin baş verdiyi mərkəzi orqandır. Hər bir ağciyər lob adlanan hissələrə bölünür - sağ ağciyərdə üç lob, sol ağciyərdə isə iki ürək üçün yer var. Ağciyərlərin xarici səthi plevra adlanan qoruyucu membranla örtülmüşdür.
Hava ağız və ya burun vasitəsilə tənəffüs sisteminə daxil olur, nəfəs borusu ilə aşağıya doğru hərəkət edir və sonra hər biri bir ağciyərə aparan iki əsas bronxiyaya bölünür. Ağciyərlərin içərisində bu bronxlar daha sonra bronxiollar kimi tanınan daha kiçik budaqlara bölünür və nəticədə alveol adlanan kiçik kisələrə səbəb olur. Məhz bu alveolların içərisində oksigen və karbon qazı mübadiləsi baş verir.
Ağciyərlərdə qaz mübadiləsi prosesi diffuziya prinsipləri ilə idarə olunur ki, bu da molekulların daha yüksək konsentrasiyalı ərazidən daha az konsentrasiya sahəsinə hərəkətidir. Nəfəs alınan havadan oksigen alveolların nazik divarları vasitəsilə qan dövranına keçir, hüceyrə metabolizminin tullantı məhsulu olan karbon qazı isə qandan nəfəs almaq üçün alveolalara diffuziya edir.
Bu mübadilə alveolların geniş səth sahəsi və onların kapilyar şəbəkəyə yaxınlığı ilə asanlaşdırılır. Aşağıdakı tənlik ağciyərlərdə qaz mübadiləsinin əsas prinsipini əks etdirir: \( \textrm{Tənəffüs edilən oksigen} \rightarrow \textrm{Alveollar} \rightarrow \textrm{Qan axını} \) \( \textrm{Qan dövranında karbon qazı} \rightarrow \textrm{Alveollar} \rightarrow \textrm{Exhaled} \)
Nəfəs alma iki əsas mərhələdən ibarətdir: inhalyasiya və ekshalasiya. Nəfəs alma diafraqma və qabırğaarası əzələlərin büzülməsi zamanı baş verir, sinə boşluğunu genişləndirir və ağciyərlərdəki təzyiqi atmosfer təzyiqindən aşağı salır, bu da havanın içəri daxil olmasına səbəb olur. Ekshalasiya istirahət zamanı passiv bir prosesdir, diafraqma və qabırğaarası əzələlər rahatlaşdıqda baş verir, sinə boşluğunu daraltmaq və ağciyərlərin içərisində təzyiqi artırmaq, havanı çıxarmaq. Bu fazalar zamanı ağciyər həcmlərinin hesablanması düsturu belədir: \( \textrm{Ağciyər həcmi} = \textrm{Gelgit həcmi} \pm \textrm{(İnspirator və ya Ekspiratuar Ehtiyat Həcmi)} \) Burada gelgit həcmi normal nəfəs zamanı ağciyərlərə daxil və ya xaric edilən hava və tənəffüs və ya ekspiratuar ehtiyat həcm normal nəfəsdən kənarda tənəffüs və ya ekshalasiya edilə bilən əlavə hava həcmidir.
Qaz mübadiləsini asanlaşdırmaqla yanaşı, ağciyərlər karbon qazının səviyyəsini tənzimləyərək bədəndə pH balansının saxlanmasında da rol oynayır. Yüksək karbon dioksid səviyyəsi asidoza səbəb ola bilər, qanın həddindən artıq turşu olduğu bir vəziyyətdir. Ağciyərlər artıq karbon qazını çıxararaq bunun qarşısını almağa kömək edir.
Bundan əlavə, ağciyərlər damarlardakı kiçik qan laxtalarının süzülməsində iştirak edir və tənəffüs yollarını əhatə edən selikli qişa və kirpiklər sayəsində patogenlərə və hava ilə inhalyasiya edilən hissəciklərə qarşı ilk müdafiə xəttini təmin edir.
Sağlam ağciyərlərin saxlanması ümumi sağlamlıq və rifah üçün çox vacibdir. Siqaret çəkmək, havanın çirklənməsi və astma, xroniki obstruktiv ağciyər xəstəliyi (KOAH) və ağciyər xərçəngi kimi xəstəliklər də daxil olmaqla müxtəlif amillər ağciyər funksiyasını poza bilər. Bu amillər qaz mübadiləsi qabiliyyətinin azalmasına səbəb ola bilər, bədənin qanı oksigenlə doyurmaq və karbon qazını səmərəli şəkildə çıxarmaq qabiliyyətinə təsir göstərə bilər.
Ağciyərləri sağlam saxlamaq siqaretdən çəkinməyi, çirkləndiricilərə məruz qalmağı minimuma endirməyi, müntəzəm məşq etməyi və xüsusilə ağciyərlərə zərərli ola biləcək qrip və pnevmoniya kimi infeksiyalara qarşı peyvəndləri əhatə edir.
Ağciyərlər insan orqanizmində həyati vacib orqandır və həyatı təmin etmək üçün lazımi qaz mübadiləsini asanlaşdırmaqla tənəffüs sistemində mərkəzi rol oynayır. Mürəkkəb anatomiya və fiziologiya ilə dəstəklənən onların funksiyası bizim sağ qalmağımızın və rifahımızın ayrılmaz hissəsidir. Ağciyərlərin quruluşunu və funksiyasını, habelə onların sağlamlığına təsir edə biləcək amilləri başa düşmək ümumi sağlamlığı qorumaq və tənəffüs xəstəliklərinin qarşısını almaq üçün vacibdir.
