Həyatı təmin etmək üçün vacib olan ürək-damar sistemi ürək, qan damarları və qandan ibarətdir. Hüceyrə funksiyasını və sağlamlığı dəstəkləyərək bədən boyunca oksigeni, qidaları, hormonları və tullantı məhsulları nəql etmək funksiyasını yerinə yetirir. Bu dərs ürək-damar sisteminin anatomiya və fiziologiyasını, o cümlədən onun komponentlərini və onların homeostazın saxlanmasında rollarını araşdırır.
Ürək-damar sisteminin anatomiyası
Ürək-damar sistemi ilk növbədə üç əsas komponentdən ibarətdir: ürək, qan damarları və qan. Hər bir hissə qan dövranında bütün bədəndə mühüm rol oynayır.
1. Ürək
Sinə boşluğunda yerləşən əzələ orqanı olan ürək ürək-damar sisteminin mərkəzi nasosudur. Onun dörd kamerası var: yuxarıda iki qulaqcıq və aşağıda iki mədəcik. Ürəyin sağ tərəfi bədəndən deoksigenləşdirilmiş qanı alır və oksigenləşmə üçün ağciyərlərə pompalayır. Sol tərəf ağciyərlərdən oksigenli qan alır və onu bədənin qalan hissəsinə pompalayır. Ürəyin nasos fəaliyyəti ürək döyüntülərini tetikleyen elektrik impulsları ilə tənzimlənir.
2. Qan damarları
Qan damarları qanın bədən boyunca axdığı kanallardır. Üç növ qan damarı var: - Arteriyalar oksigenlə zəngin qanı ürəkdən bədənə aparır. - Damarlar oksigensiz qanı bədəndən ürəyə daşıyır. - İncə qan damarları olan kapilyarlar qan və toxumalar arasında oksigen, qida və tullantıların mübadiləsini təmin edir.
3. Qan
Qan oksigeni, qidaları, hormonları və tullantı məhsulları daşıyan bir mayedir. O, plazmadan (maye komponent) və qırmızı qan hüceyrələrindən (oksigen daşıyan), ağ qan hüceyrələrindən (infeksiya ilə mübarizə) və trombositlərdən (qanın laxtalanmasına kömək edən) qan hüceyrələrindən ibarətdir.
Ürək-damar sisteminin fiziologiyası
Ürək-damar sistemi tullantı məhsulların çıxarılması zamanı oksigen və qida maddələrinin bədən toxumalarına çatmasını təmin edir. Onun fəaliyyəti ürək dövranı və qan təzyiqinin tənzimlənməsi də daxil olmaqla bir sıra fizioloji prosesləri əhatə edir.
1. Ürək dövrü
Ürək dövrü iki mərhələdən ibarətdir: sistol və diastol. Sistol ürək əzələlərinin qanı kameralardan itələmək üçün büzülməsi, diastol isə ürək əzələlərinin rahatlaması və kameraların qanla dolmasına imkan verir. Dövr sinoatrial (SA) və atrioventrikulyar (AV) düyünlərdən gələn elektrik impulsları ilə tənzimlənir. \( \textrm{Ürək çıxışı (CO)} = \textrm{Ürək dərəcəsi (HR)} \times \textrm{Vuruş Həcmi (SV)} \) Ürək çıxışı ürəyin dəqiqədə vurduğu qanın həcmidir. Bu, ürək dərəcəsi (dəqiqədə vuruşların sayı) və vuruşun həcmi (hər döyüntü ilə vurulan qan miqdarı) ilə müəyyən edilir.
2. Qan təzyiqinin tənzimlənməsi
Qan təzyiqi, qan dövranının qan damarlarının divarlarına təsir etdiyi qüvvədir. Bədəndə qan dövranını qorumaq üçün vacibdir. Qan təzyiqinə aşağıdakılar təsir edir: - Ürək çıxışı - Qan damarlarının müqaviməti - Qanın həcmi Dar və ya daralmış damarlar müqaviməti və nəticədə qan təzyiqini artırır. Bədən qan təzyiqini müxtəlif mexanizmlər, o cümlədən renin-angiotenzin sistemi və antidiuretik hormonun (ADH) ifrazı vasitəsilə tənzimləyir.
Sağlamlıq və ürək-damar sisteminin pozğunluqları
Ürək-damar sistemi düzgün işləmə qabiliyyətinə təsir edə biləcək müxtəlif pozğunluqlara həssasdır. Ümumi şərtlərə aşağıdakılar daxildir: - Ürək xəstəliyi: Koronar arteriya xəstəliyi, infarkt və ürək çatışmazlığı kimi şərtləri əhatə edir. - Hipertoniya: Yüksək qan təzyiqi, əlavə ürək-damar problemlərinə səbəb ola bilər. - İnsult: Beynin bir hissəsinə qan tədarükü kəsildikdə baş verir. Sağlam qidalanma, müntəzəm məşq və tütündən imtina kimi profilaktik tədbirlər ürək-damar xəstəlikləri riskini azalda bilər.
Ürək-damar sisteminin əhəmiyyəti
Ürək-damar sistemi bədəndə zəruri maddələrin paylanması üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. O, müxtəlif fizioloji funksiyaları dəstəkləyir, o cümlədən: - Toxumalara oksigen və qida maddələrinin çatdırılması - Metabolizmdən tullantı məhsulların çıxarılması - Bədən istiliyinin tənzimlənməsi - Homeostazın saxlanması Ürək-damar sisteminin anatomiya və fiziologiyasını başa düşmək onun sağlamlıq və xəstəlikdəki rolunu qiymətləndirmək üçün çox vacibdir. Bu sistem mürəkkəb olsa da, onun səmərəli işləməsi həyatı təmin etmək üçün əsasdır.
