Ассири бол эртний Месопотами дахь томоохон хаант улс байсан бөгөөд хожим нь эзэнт гүрэн байсан бөгөөд гарал үүсэл нь МЭӨ 2500 оны үеэс улбаатай байдаг. Месопотамийн хойд хэсэгт буюу одоогийн Ирак, Сирийн зүүн хойд, Туркийн зүүн өмнөд хэсэгт оршдог Ассири нь эртний Ойрхи Дорнодын хамгийн хүчирхэг эзэнт гүрний нэг болжээ.
Ассирийн эзэнт гүрэн оргил үедээ олон янзын ландшафт, ард түмнийг багтаасан өргөн уудам газар нутгийг хамарсан. Тигр мөрний ойролцоо орших Ассирийн гол нутаг нь үржил шимтэй, баялаг байсан нь хүчирхэг, төвлөрсөн улсыг хөгжүүлэх боломжийг олгосон.
Ассирчууд Месопотамийн бусад хүмүүстэй соёл, хэл шинжлэлийн өв уламжлалаа хуваалцдаг байв. Тэд семит хэл болох аккад хэлээр ярьдаг бөгөөд Ану, Энлил, Иштар зэрэг хөршүүдтэйгээ төстэй бурхадын пантеоныг шүтдэг байв.
Ассирийн улс төрийн хүч нь МЭӨ 2-р мянганы эхээр Ашур-убаллит I зэрэг удирдагчдын үед мэдэгдэхүйц өсч, Ассирийн хяналтыг хөрш зэргэлдээ бүс нутгуудад өргөжүүлсэн. Энэхүү тэлэлт нь Ойрхи Дорнодод олон зууны турш ноёрхох эзэнт гүрний суурийг тавьсан юм.
Эзэнт гүрэн дотоод зөрчилдөөн, гадны аюул заналхийлэл, удирдагчдынхаа чадавхийн нөлөөнд автсан өсөлт, агшилтын үеийг туулсан. Ассирийн түүхэн дэх гол мөчүүдэд эзэнт гүрэн дээд цэгтээ хүрч байсан Тиглат-Пилесер III, Саргон II, Ашурбанипал нарын хаанчлалууд орно.
Ассиричуудыг дайн байлдааны эр зоригоороо ихэвчлэн дурсдаг. Тэд дайснаа дарахын тулд дэвшилтэт зэвсэг, бүслэлтийн арга техник, сэтгэл зүйн дайныг ашигласан өндөр үр ашигтай, мэргэжлийн армийг бий болгосон. Морин тэрэг, төмөр зэвсгийг ашиглах нь тэдэнд дайснуудаасаа ихээхэн давуу талыг олгосон.
Цэргийн стратегиас гадна Ассирийн хүч чадал нь удирдлагын нарийн системд нь оршдог. Эзэнт гүрэн нь мужуудад хуваагдаж, тус бүрийг хаанд захирдаг түшмэдүүд захирдаг байв. Энэхүү төвлөрсөн хяналт нь татварыг үр ашигтай цуглуулах, томоохон төслүүд, цэргийн кампанит ажилд ажиллах хүч, нөөцийг дайчлах боломжийг олгосон.
Ассирчууд урлаг, архитектур, шинжлэх ухаанд ихээхэн хувь нэмэр оруулсан. Тэд соёл, засаглалын төв болсон Нимруд, Ниневе, Ассур зэрэг гайхамшигт хотуудыг байгуулжээ. Эдгээр хотуудын ордон, сүм хийдүүд бурхад, хаад, өдөр тутмын амьдралыг дүрсэлсэн нарийн хээ угалзаар чимэглэгдсэн байв.
Ассирчууд мөн мэдлэг, технологийн дэвшилд хүрсэн. Тэд өргөн хүрээний номын сантай байсан бөгөөд хамгийн алдартай нь Ниневе дахь Ашурбанипалын номын сан байсан бөгөөд тэнд уран зохиолоос одон орон судлал хүртэлх сэдвүүдийг хамарсан олон мянган шавар хавтанг байрлуулсан байв.
Инженерийн чиглэлээр тэд тариалангийн талбайг усжуулах, хотын төвүүдийг усаар хангахын тулд суваг, усны суваг зэрэг усны менежментийн боловсронгуй системийг боловсруулсан.
Хэдийгээр хүчирхэг байсан ч Ассирийн эзэнт гүрэн эцэст нь дотоод хагарал, гадны довтолгооны дарамтад бууж өгсөн. МЭӨ 612 он гэхэд Вавилон, Меде, Скифчүүдийн эвсэл Ниневег буулгаж чадсанаар Ассирийн улс төрийн гүрэн төгсгөл болсон юм.
Гэсэн хэдий ч Ассирийн өв соёл урлаг, архитектур, засаглалд оруулсан хувь нэмрээ оруулсаар байна. Нэмж дурдахад Ассирийн соёл иргэншил нь эртний Ойрхи Дорнодыг бүрдүүлсэн соёл, оюуны солилцоонд чухал үүрэг гүйцэтгэсэн.
Ассирийн эзэнт гүрний түүх, ололт амжилт нь эртний соёл иргэншлийн нарийн төвөгтэй байдал, динамизмын талаар үнэлж баршгүй ойлголтыг өгдөг. Ассирийн Месопотами болон түүнээс цааш давамгайлах хүчний хувьд хүн төрөлхтний нийгэм, соёлын хөгжилд үзүүлэх нөлөөг үнэлж баршгүй. Түүний түүхт өнгөрсөн үе нь манай дэлхийг бүрдүүлсэн эзэнт гүрний мөнхийн өвийг гэрчилдэг.
