Амьдралын шинжлэх ухааны танилцуулга: Амьд зүйлийн ертөнцийг судлах
Амьдралын шинжлэх ухаан нь амьд организм, тэдгээрийн амьдралын үйл явц, бие биетэйгээ болон хүрээлэн буй орчинтой харилцах харилцааг судалдаг. Энэхүү өргөн уудам талбар нь хамгийн өчүүхэн бактериас эхлээд хамгийн том хөхтөн амьтад хүртэлх амьдралын нууцыг тайлж өгдөг. Энэ хичээлээр бид амьд биетүүдийн гайхалтай ертөнцийг судалж, тэдгээрийн шинж чанар, ангилал, амьдралыг тэтгэдэг нарийн төвөгтэй системийг судлах болно.
Амьд зүйлийн шинж чанар
Бүх амьд биетүүд хэмжээ, нарийн төвөгтэй байдлаас үл хамааран тэдгээрийг амьгүй биетүүдээс ялгах тодорхой шинж чанаруудтай байдаг. Эдгээр шинж чанарууд нь өсөх, үржих, өдөөлтөд хариу үйлдэл үзүүлэх, гомеостазыг хадгалах, хувьслын замаар дасан зохицох чадварыг багтаадаг.
- Өсөлт: Амьд организмууд өсөлтийн процесст ордог бөгөөд тэдгээрийн хэмжээ нэмэгдэж, ихэвчлэн нарийн төвөгтэй байдаг. Энэ өсөлт нь тэдний генетик материалаар зохицуулагддаг.
- Нөхөн үржихүй: Амьд бие махбодь нь хоёр эцэг эхийн удамшлын материалын хослолоор бэлгийн замаар эсвэл нэг организмаас бэлгийн бус замаар шинэ бодгаль бий болгох чадвартай.
- Өдөөлтийн хариу үйлдэл: Организмууд гэрэл, температур, дуу чимээ зэрэг хүрээлэн буй орчны өдөөлтөд хариу үйлдэл үзүүлж, хүрээлэн буй орчинд дасан зохицох боломжийг олгодог.
- Гомеостаз: Гадны өөрчлөлтөд хариу үйлдэл үзүүлэх дотоод орчныг тогтвортой байлгах чадвар нь амьд үлдэхэд маш чухал юм.
- Хувьсал: Үе удмаараа амьд биетүүд хувьсан өөрчлөгддөг бөгөөд энэ нь хүрээлэн буй орчинд амьдрахад илүү тохиромжтой генетикийн өөрчлөлтөд ордог гэсэн үг юм.
Амьд зүйлийн ангилал
Биологичид амьд организмуудыг нийтлэг шинж чанарт үндэслэн бүлэгт ангилдаг. Ангилал гэж нэрлэгддэг энэхүү систем нь амьдралыг бүс нутаг, хаант улс, төрөл, анги, тушаал, гэр бүл, төрөл зүйл, төрөл зүйл зэрэг шаталсан байдлаар зохион байгуулдаг.
- Домэйнуудад Архей, Бактери, Эукариа орно. Архей ба бактери нь цөмгүй нэг эст организмаас бүрддэг бол эукари нь цөмтэй организмуудыг агуулдаг.
- Эукарийн домайн дотор ургамал, амьтан, мөөгөнцөр, протист зэрэг хэд хэдэн хаант улсууд байдаг. Хаант улс бүр гишүүдээ ялгаж салгах өвөрмөц шинж чанартай байдаг.
Эсийн бүтэц, үйл ажиллагаа
Эс бол амьдралын үндсэн нэгж юм. Бүх организмууд эсүүдээс тогтдог бөгөөд тэдгээрийг ерөнхийд нь прокариот ба эукариот эс гэж ангилж болно.
- Прокариот эсүүд: Эдгээр эсүүдэд цөм болон бусад мембранаар холбогдсон органелл байхгүй. Бактери ба архей нь прокариот эсүүдээс тогтдог.
- Эукариот эсүүд: Прокариот эсүүдээс ялгаатай нь эукариот эсүүд нь цөм болон мембран дотор хаалттай бусад органеллуудтай байдаг. Ургамал, амьтан, мөөгөнцөр, протистууд нь эукариот эсүүдээс бүрддэг.
Фотосинтез ба амьсгал
Фотосинтез ба амьсгал нь энергийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хувиргах замаар амьдралыг тэтгэдэг үндсэн үйл явц юм.
- Фотосинтез: Энэ процесс нь гэрлийн энергийг химийн энерги болгон хувиргаж, нүүрстөрөгчийн давхар исэл, уснаас хүчилтөрөгч, глюкоз үүсгэдэг. Фотосинтезийн ерөнхий тэгшитгэл нь: \( 6CO 2 + 6H 2O + \textrm{гэрлийн энерги} \rightarrow C 6H {12}O 6 + 6O 2. \)
- Амьсгал: Амьсгал нь хүчилтөрөгчийн дэргэд глюкозыг задалж, нүүрстөрөгчийн давхар исэл, усыг дайвар бүтээгдэхүүн болгон ялгаруулдаг. Эсийн амьсгалын хялбаршуулсан тэгшитгэл нь: \( C 6H {12}O 6 + 6O 2 \rightarrow 6CO 2 + 6H 2O + \textrm{эрчим хүч}. \)
ДНХ ба генетик
Дезоксирибонуклеины хүчил (ДНХ) нь хүн болон бусад бараг бүх организмын удамшлын материал юм. Эс бүрийн ДНХ нь эсийн бусад бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг бүтээхэд шаардлагатай зааврыг агуулдаг бөгөөд энэ нь түүний хэвийн үйл ажиллагаа, нөхөн үржих боломжийг олгодог.
- ДНХ-ийн бүтэц: ДНХ нь давхар спираль үүсгэдэг хоёр хэлхээнээс бүрдэх ба хэлхээ бүр нь нуклеотидын урт гинжээс тогтдог.
- Генетик: Генетик нь амьд организмын ген, удамшлын өөрчлөлт, удамшлын судалгаа юм. Энэ нь эцэг эхээс үр удамд нь шинж чанар хэрхэн дамждагийг тайлбарладаг.
Хувьсал ба байгалийн шалгарал
Хувьсал гэдэг нь удамшлын өөрчлөлт, хүрээлэн буй орчны хүчин зүйлийн нөлөөгөөр төрөл зүйл цаг хугацааны явцад өөрчлөгдөх үйл явц юм. Байгалийн шалгарал нь хувьслын гол механизм бөгөөд давуу талтай хүмүүс амьд үлдэх, үржих магадлал өндөр байдаг.
Экосистем ба биологийн олон янз байдал
Экосистем гэдэг нь бие биетэйгээ болон амьгүй орчинтойгоо харилцан үйлчлэлцдэг амьд организмуудын нэгдэл юм. Биологийн олон янз байдал, экосистем дэх амьдралын олон янз байдал нь экологийн тогтолцооны тогтвортой байдалд нэн чухал юм.
- Экосистемийн динамик: Экосистемийн харилцан үйлчлэлд махчин, олзны харилцаа, нөөцийн төлөөх өрсөлдөөн, төрөл зүйлийн хоорондын симбиотик харилцаа орно.
- Хамгаалах биологи: Энэ салбар нь экосистем, байгалийн амьдрах орчныг судлах, удирдах замаар биологийн олон янз байдлыг хамгаалах, хадгалахад чиглэдэг.
Дүгнэлт
Амьдралын шинжлэх ухааныг судлах нь манай гариг дээр амьдардаг амьдралын нарийн төвөгтэй сүлжээг ойлгоход зайлшгүй шаардлагатай. Организмын барилгын материал болдог микроскоп эсүүдээс эхлээд биологийн олон янз байдлыг тэтгэгч асар том экосистем хүртэл амьдралын шинжлэх ухаан нь амьд ертөнцийн үндэс суурь болох үйл явц, зарчмуудын талаархи ойлголтыг санал болгодог.
