Modernizmni tushunish: qo'llanma
Modernizm 19-asr oxiri va 20-asr boshlarida vujudga kelgan, sanʼat, adabiyot, musiqa, meʼmorchilik va falsafada inqilob qilgan madaniy oqimdir. Bu harakat an’anaviy shakl va an’analardan voz kechishga, yangicha fikrlash va g‘oyalarni ifoda etishni targ‘ib qilishga intildi. Ushbu dars modernizmni o'rganadi, birinchi navbatda san'at va falsafiy harakatlarga e'tibor qaratadi, garchi uning ta'siri ushbu toifalardan tashqarida bo'lsa ham.
Badiiy harakatlardagi modernizm
Modernizm soyaboni ostidagi badiiy harakatlar innovatsiyalarni qo'llab-quvvatladi, o'zgaruvchan dunyoni aks ettirish uchun texnikalar, istiqbollar va materiallar bilan tajriba o'tkazdi. Bir nechta e'tiborga loyiq harakatlarga impressionizm, kubizm, syurrealizm va mavhum ekspressionizm kiradi.
- Impressionizm : 1870-yillarda Frantsiyada paydo bo'lgan impressionizm kichik, ingichka cho'tka zarbalari, ochiq kompozitsiya va yorug'lik va uning o'zgaruvchan fazilatlarini aniq tasvirlashga urg'u berish bilan ajralib turardi. Klod Mone va Per-Ogyust Renuar kabi rassomlar o'z asarlarida harakat va vaqt o'tishini ko'rsatib, tafsilotlarni emas, balki lahzalarni suratga olishga harakat qilishdi.
- Kubizm : 20-asrning boshlarida Pablo Pikasso va Jorj Brak tomonidan asos solingan kubizm ob'ektlarni geometrik shakllarga bo'lib, mavhum kompozitsiyalarni yaratish uchun bir vaqtning o'zida bir nechta nuqtai nazarlarni taqdim etdi. Ushbu yondashuv an'anaviy nuqtai nazarlarga qarshi chiqdi va tomoshabinlarni san'at bilan yanada dinamik va talqin qiluvchi tarzda shug'ullanishga undadi.
- Syurrealizm : 1920-yillarda Andre Breton tomonidan asos solingan syurrealizm g'alati va fantastik tasvirlardan foydalangan holda orzular va ongsiz ong dunyosiga kirib bordi. Salvador Dali va Rene Magritte kabi rassomlar aqlning haqiqatdan oshib ketish imkoniyatlarini o'rganib, mantiqsiz sahnalarni yaratdilar.
- Mavhum ekspressionizm : 1940 va 1950 yillarda Nyu-Yorkda paydo bo'lgan mavhum ekspressionizm o'z-o'zidan, avtomatik yoki ongsiz yaratilish bilan ajralib turardi. Jekson Pollok va Mark Rotko kabi rassomlar his-tuyg'ular va ifodalarni to'g'ridan-to'g'ri tuvalda, ko'pincha katta miqyosda etkazish uchun mavhumlikdan foydalangan holda rasm chizishning o'zini ta'kidladilar.
Modernizm va falsafiy harakatlar
Falsafiy jihatdan modernizm turli g‘oyalar va tafakkur maktablarini o‘z ichiga olgan bo‘lib, ularning barchasi tez jamiyat o‘zgarishlari sharoitida an’anaviy mafkuralarning eskirganligi haqidagi e’tiqodga asoslanadi. U individual tajriba, o'rnatilgan haqiqatlarga shubha bilan qarash va tushunishning yangi usullarini izlash muhimligini ta'kidladi.
- Ekzistensializm : 19-asr oxiri va 20-asrda paydo bo'lgan ekzistensializm individual mavjudlik, erkinlik va tanlov atrofida aylangan. U Jan-Pol Sartr va Fridrix Nitsshe asarlarida misol qilib keltirilganidek, odamlar hayotda o'zlarining ma'nolarini yaratadilar, deb ta'kidladi. Bu falsafa befarq olamda mavjudlikning bema'niligini va shaxsiy javobgarlikning muhimligini ta'kidladi.
- Strukturizm : 20-asrning o'rtalarida Frantsiyada ishlab chiqilgan strukturalizm jamiyatni til, urf-odatlar va institutlar kabi asosiy tuzilmalar orqali tushunishga harakat qildi. Klod Levi-Stros kabi shaxslar ushbu tuzilmalar inson madaniyati va idrokini shakllantiradi, madaniy hodisalarni tahlil qilish uchun asos yaratadi, deb ta'kidladi.
- Post-strukturalizm : Strukturizmga reaktsiya sifatida Jak Derrida va Mishel Fuko kabi poststrukturalistlar qat'iy yoki universal ma'nolar g'oyasini tanqid qildilar. Ular matnlar va mafkuralarni dekonstruksiyadan chiqarishga, ularning ichidagi murakkablik va ziddiyatlarni ochib berishga e’tibor qaratdilar, ma’no ravonligi va tilning kuch dinamikasini ta’kidladilar.
- Fenomenologiya : 20-asr boshlarida Edmund Gusserl tomonidan boshlangan fenomenologiya tajriba va ong tuzilmalarini o'rganishga qaratilgan. U sub'ektiv voqelik va borliqning mohiyatini tushunishni maqsad qilgan holda hodisalarni tashqi ko'rinishini to'g'ridan-to'g'ri tekshirishni yoqladi.
San'atda ham, falsafada ham modernizm odamlarning dunyoni va o'zini qanday idrok etishidagi seysmik o'zgarishlarni ifodaladi. Uning merosi zamonaviy fikr va ijodiy ifodaning davom etayotgan evolyutsiyasida ko'rinadi, bu bizni shubha ostiga qo'yishga, yangilik kiritishga va voqelik haqidagi tushunchamizni qayta belgilashga undaydi.
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, modernizm shunchaki bir-biridan ajratilgan harakatlar ketma-ketligi emas, balki doimiy o'zgarib turadigan dunyoni aks ettirish va unga javob berishga qaratilgan jamoaviy harakat edi. Modernizm san'at va falsafadagi son-sanoqsiz ko'rinishlari orqali insonning moslashish qobiliyatini, ijodkorligini va tushunib bo'lmaydigan olamdagi ma'noga tinimsiz intilishlarini ko'rsatdi.
