Biosfer bütün canlı orqanizmləri və onların məskunlaşdıqları mühiti əhatə edən Yer planetinin unikal və vacib komponentidir. Buraya okeanın ən dərin yerlərindən tutmuş ən yüksək dağ zirvələrinə qədər geniş ekosistemlər və onların arasında olan hər şey daxildir. Biosfer planetimizdə həyatın tarazlığının qorunmasında əsas rol oynayır və Yer kürəsini kainatda bizim bildiyimiz kimi həyatı dəstəkləyə bilən yeganə məlum məkana çevirir.
Biosferi dərk etmək
Biosfer anlayışı ilk dəfə 19-cu əsrdə təqdim edildi, lakin elm adamları canlı orqanizmlər və onların mühitləri arasında mürəkkəb qarşılıqlı əlaqə haqqında daha çox məlumat əldə etdikcə zaman keçdikcə inkişaf etdi. Biosfer tez-tez həyatın mövcud olduğu Yer təbəqəsi kimi təsvir edilir və okeanın ən dərin xəndəklərindən atmosferə təxminən 10 km-ə qədər uzanır. Bu sferada həyat formaları litosfer (Yer qabığı), hidrosfer (Yerin bütün suyu) və atmosferlə (Yeri əhatə edən qaz təbəqəsi) zərif tarazlıqda qarşılıqlı əlaqədə olur. Bu qarşılıqlı əlaqə Yerin iqlimini tənzimləməyə, qida maddələrini təkrar emal etməyə və həyat dövrlərini dəstəkləməyə kömək edir. Biosferin müxtəlif ekosistemlərinə misal olaraq tropik tropik meşələri, mərcan riflərini, çəmənlikləri, tundraları və səhraları göstərmək olar. Hər bir ekosistemdə bitkilərin, heyvanların, göbələklərin və mikroorqanizmlərin unikal icmaları var və bunların hamısı biosferin mürəkkəbliyinə və davamlılığına töhfə verir.
Yer sistemində biosferin rolu
Biosfer təkcə Yerdəki təbii proseslərin məhsulu deyil, həm də bu prosesləri idarə etmək və saxlamaqda mühüm komponentdir. Digərləri arasında karbon dövrü, su dövranı və azot dövriyyəsində mühüm rol oynayır. Fotosintez vasitəsilə bitkilər atmosferdəki karbon qazını əksər həyat formalarının yaşaması üçün vacib olan oksigenə çevirir. Eyni zamanda, torpaq və su hövzələrindəki mikroorqanizmlər azot və karbon dövriyyəsinə töhfə verərək üzvi maddələrin parçalanmasına kömək edir. Biosfer Yerin iqliminə də təsir edir. Məsələn, meşələr temperatur və yağıntı nümunələrini tənzimləməklə yerli və qlobal iqlimə təsir göstərə bilər. Bu meşələrin məhv edilməsi biosferdəki mürəkkəb əlaqələri nümayiş etdirərək hava şəraitinin əhəmiyyətli dəyişikliklərinə səbəb ola bilər.
İnsanın biosferə təsiri
İnsan fəaliyyəti biosferə dərin təsir göstərmiş, çox vaxt təbii prosesləri pozmuş və ekosistemin deqradasiyasına səbəb olmuşdur. Ən aktual problemlərdən bəziləri meşələrin qırılması, çirklənmə, iqlim dəyişikliyi və biomüxtəlifliyin itirilməsidir. Bu çağırışlar biosferin zərif tarazlığına təhlükə yaradır və qlobal ekoloji sistemlərə ardıcıl təsirlər göstərə bilər. Məsələn, meşələrin qırılması yalnız karbon qazını udmaq üçün mövcud olan ağacların sayını azaltmaqla yanaşı, yaşayış yerlərini də məhv edərək biomüxtəlifliyin itirilməsinə səbəb olur. Çirklənmə havanı, suyu və torpağı çirkləndirir, bu resurslardan asılı olan orqanizmlərə zərər verir. Atmosferdə istixana qazlarının konsentrasiyasının artması nəticəsində baş verən iqlim dəyişikliyi, ekosistemləri və növlərin paylanmasını dəyişə bilən temperatur və yağıntı modellərinə təsir göstərir.
Biosferin qorunması
Biosferin qorunması və mühafizəsi səyləri Yer kürəsində həyatın davamlılığı üçün zəruridir. Mühafizə olunan ərazilərin yaradılması, zədələnmiş ekosistemlərin bərpası, davamlı kənd təsərrüfatı təcrübələrinin qəbul edilməsi və çirklənmənin azaldılması kimi mühafizə tədbirləri insan təsirlərinin azaldılmasına kömək edə bilər. Fərdlər və icmalar tullantıları azaltmaqla, resurslardan səmərəli istifadə etməklə və ətraf mühitin mühafizəsinə yönəlmiş siyasətləri dəstəkləməklə töhfə verə bilərlər. İctimaiyyətin biosferin əhəmiyyəti və onun qorunmasında hər kəsin oynadığı rol haqqında maarifləndirilməsi də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Canlı orqanizmlər və onların ətraf mühiti arasındakı əlaqələri dərk edərək insanlar biosferə fayda verən əsaslı qərarlar qəbul edə bilərlər.
Elm və texnologiya vasitəsilə biosferin tədqiqi
Elm və texnologiyanın inkişafı biosferin mürəkkəbliyi və onun digər Yer sistemləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi haqqında yeni anlayışlar təmin etmişdir. Məsələn, uzaqdan zondlama elm adamlarına qlobal miqyasda bitki örtüyü, torpaqdan istifadə və su obyektlərindəki dəyişiklikləri izləməyə imkan verir. Genomik texnologiyalar biomüxtəliflik anlayışımızda inqilab etdi, tədqiqatçılara yeni növləri müəyyən etməyə və təsnif etməyə və onların ekosistemlərdəki rollarını öyrənməyə imkan verdi. Tədqiqatçılar ekosistem proseslərini və ətraf mühitdəki dəyişikliklərə reaksiyaları daha yaxşı başa düşmək üçün eksperimentlər də aparırlar. Laboratoriyalarda və ya sahə parametrlərində nəzarət edilən təcrübələr temperatur, pH və çirkləndirici səviyyələr kimi dəyişənlərin bitki və heyvan davranışlarına təsirini aşkar edə bilər. Xülasə, biosfer bütün canlı orqanizmləri və onların yaşadıqları mühiti əhatə edən Yer sisteminin mühüm tərkib hissəsidir. O, iqlimin tənzimlənməsində, qida maddələrinin təkrar emalında və həyat dövrlərinin dəstəklənməsində mühüm rol oynayır. Bununla belə, insan fəaliyyəti biosfer üçün əhəmiyyətli təhlükələr yaradır, onu qorumaq və qorumaq üçün səylər tələb edir. Təhsil, mühafizə və texnoloji irəliləyişlər vasitəsilə biz biosfer və onun bütün sakinləri üçün davamlı gələcəyə doğru işləyə bilərik.
