Байгаль бол бидний ажиглаж буй Дэлхий, бүх амьд биет, ландшафт, үзэгдлүүд зэрэг физик ертөнцийг төлөөлдөг. Энэ хичээл нь дэлхийг байгалийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болох түүний бүтэц, бүтэц, түүнийг бүрдүүлдэг үйл явцын талаар судлах болно. Бид дэлхий ба түүний амьд организмуудын харилцан үйлчлэлийн талаар судалж, энэ харилцааны тэнцвэрийг хадгалахын чухлыг онцлон харуулах болно.
Дэлхийг царцдас, манти, цөм гэсэн гурван үндсэн давхаргад хувааж болно. Давхарга бүр өөрийн өвөрмөц найрлага, шинж чанартай байдаг. Царцдас нь дэлхийн хамгийн гаднах давхарга бөгөөд ихэвчлэн хатуу чулуулаг, эрдэс бодисоос бүрддэг. Царцдасын доор халуун наалдамхай материалын зузаан давхарга бүхий манти оршдог. Дэлхийн төвд гол цөм нь төмөр, никельээс бүрдэх хатуу дотоод цөм ба шингэн гадна цөмд хуваагддаг.
Дэлхийн гадаргуу нь хэд хэдэн том ялтсуудад хуваагддаг бөгөөд тэдгээр нь доорх хагас шингэн манти дээр хөвдөг. Эдгээр тектоник хавтангийн хөдөлгөөн нь газар хөдлөлт, галт уулын дэлбэрэлт, уулс үүсэх шалтгаан болдог. Хавтангийн хил хязгаар нь ялгаатай, нэгдэх эсвэл хувирах боломжтой. Ялтсууд салж, шинэ царцдас үүсэхэд ялгаатай хил хязгаарууд үүсдэг. Конвергент хил нь ялтсууд бие бие рүүгээ хөдөлж, уулын барилга эсвэл далайн суваг үүсгэхэд хүргэдэг. Хувиргах хил нь ялтсууд бие биенийхээ хажуугаар гулсах үед үүсдэг бөгөөд энэ нь ихэвчлэн газар хөдлөлт үүсгэдэг.
Дэлхий дээрх ус нь ууршилт, конденсац, хур тунадас, нэвчилт, урсац зэрэг процессуудыг багтаасан усны эргэлт гэж нэрлэгддэг тасралтгүй мөчлөгөөр хөдөлдөг. Нарны туяа дэлхийн гадаргууг халааж, усыг ууршуулдаг. Энэ усны уур нь эцэстээ үүл болж өтгөрч, бороо, цас, нойтон цас, мөндөр зэрэг хур тунадас болон дэлхийд буцаж ирдэг. Энэ усны нэг хэсэг нь газрын гүнд нэвчиж, уст давхаргыг нөхөж, үлдсэн хэсэг нь урсац болж, гол мөрөн, нуур, далай руу урсдаг.
Дэлхийн агаар мандал нь нарны хортой цацрагаас хамгаалж, цаг агаар, уур амьсгалд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг хийн нимгэн давхарга юм. Агаар мандал нь голчлон азот, хүчилтөрөгч, нүүрстөрөгчийн давхар исэл, усны уур зэрэг бага хэмжээний бусад хийнээс бүрддэг. Эдгээр хий нь дэлхийн температурыг хадгалах, амьдралыг дэмжихэд зайлшгүй шаардлагатай.
Уур амьсгал гэдэг нь тухайн бүс нутгийн температур, чийгшил, салхи, хур тунадасны урт хугацааны хэв маягийг хэлнэ. Дэлхий дээрх уур амьсгалын бүсүүд нь халуун орноос туйл хүртэл байдаг бөгөөд тус бүр нь өөр өөр экосистемийг дэмждэг. Олж буй түлш шатаах, ой модыг устгах зэрэг хүний үйл ажиллагаа нь уур амьсгалд ихээхэн нөлөө үзүүлж, дэлхийн дулаарал, уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлж байна.
Биологийн олон янз байдал гэдэг нь төрөл бүрийн ургамал, амьтан, мөөгөнцөр, бичил биетнийг хамарсан дэлхий дээрх олон төрлийн амьдралыг хэлдэг. Организм бүр өөрийн экосистемд тодорхой үүрэг гүйцэтгэдэг бөгөөд амьдралыг хадгалах цогц үйл явцад хувь нэмэр оруулдаг. Экосистем нь тоосжилт, ус цэвэршүүлэх, нүүрстөрөгчийн ялгаруулалт, хөрс үүсэх зэрэг зайлшгүй шаардлагатай үйлчилгээг үзүүлдэг.
Амьдрах орчны сүйрэл, бохирдол, уур амьсгалын өөрчлөлт, хэт ашиглалтын улмаас биологийн төрөл зүйл алдагдаж байгаа нь экосистем, хүний сайн сайхан байдалд ихээхэн аюул учруулж байна. Биологийн олон янз байдлыг хадгалах нь экосистемийн уян хатан байдал, хүрээлэн буй орчны өөрчлөлтөд дасан зохицох чадварыг баталгаажуулдаг.
Байгаль хамгаалах хүчин чармайлт нь байгалийн нөөц ба биологийн олон янз байдлыг хамгаалах зорилготой. Үүнд амьдрах орчныг хамгаалах, ховордсон амьтдыг хамгаалах, экосистемийг сэргээх зэрэг орно. Тогтвортой байдал гэдэг нь ирээдүй хойч үеийнхнийхээ хэрэгцээг хангах чадварыг алдагдуулахгүйгээр өнөөгийн хэрэгцээг хангах явдал юм. Тогтвортой туршлагад хог хаягдлыг бууруулах, сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах, тогтвортой хөдөө аж ахуй, ойн аж ахуйг дэмжих зэрэг орно.
Дэлхий болон түүний байгалийн үйл явц нь амьдралыг тэтгэхэд амин чухал юм. Дэлхийн бүтэц, түүний системийн динамик, биологийн олон янз байдлын ач холбогдлыг ойлгох нь тогтвортой практикийг хөгжүүлэхэд маш чухал юм. Бид байгалиа үнэлж, хамгаалснаар хойч үедээ амьдрах боломжтой гарагийг бий болгож чадна.
