Dasturlash tillari informatika va dasturlashning asosiy jihati hisoblanadi. Ular odamlarga ko'rsatmalarni kompyuterlarga etkazish imkonini beradi. Dasturlash tillari har xil turdagi va dizaynlarda keladi, ularning har biri turli maqsadlarga xizmat qiladi. Bu darsda dasturlash tillarining asosiy tushunchalari, ularning turkumlanishi va misollari o‘rganiladi.
Asosan, dasturlash tillari kompyuterlar tomonidan tushunarli bo'lgan ko'rsatmalar to'plamidir. Ushbu ko'rsatmalar kompyuterga muayyan vazifalarni qanday bajarish kerakligini aytadi. Buni samarali amalga oshirish uchun dasturlash tillari sintaksis (ushbu ko'rsatmalarni qurish qoidalari) va semantikani (ushbu ko'rsatmalar ortidagi ma'no) beradi.
Dasturlash tillarini uchta asosiy toifaga ajratish mumkin: past darajali tillar, yuqori darajali tillar va skript tillari. Har bir turkum turli maqsadlarga xizmat qiladi va turli dasturlash paradigmalariga mos keladi.
Past darajadagi tillar kompyuter protsessori bevosita bajarishi mumkin bo'lgan ikkilik buyruqlar to'plami bo'lgan mashina kodiga yaqinroqdir. Past darajadagi tillarning ikkita asosiy turi - assembler tili va mashina tili.
Assembly tili: U mashina darajasidagi ko'rsatmalarni ifodalash uchun mnemonik kodlar va teglardan foydalanadi. U mashina kodiga qaraganda bir oz ko'proq odam tomonidan o'qilishi mumkin, ammo baribir kompyuterning texnik vositalarini chuqur tushunishni talab qiladi.
Mashina tili: Bu protsessor tomonidan to'g'ridan-to'g'ri bajariladigan ikkilik kodlardan (0 va 1s) iborat tilning eng past darajasi.
Misol:
Assembly tili bo'yicha ko'rsatma: MOV A, B (Ushbu ko'rsatma B registrining mazmunini A registriga o'tkazadi)
Yuqori darajadagi dasturlash tillari ko'proq odam o'qishi va kompyuter texnikasi bilan bog'liq murakkabliklarning ko'p qismini mavhumlashtirish uchun mo'ljallangan. Ular dasturchilarga ingliz tiliga o'xshash bayonotlar yordamida ko'rsatmalar yozishga imkon beradi, so'ngra kompilyator yoki tarjimon orqali mashina kodiga tarjima qilinadi. Yuqori darajadagi tillarga misollar Python, Java, C++ va JavaScript.
Misol:
Python kodi: print("Salom, dunyo!") (Ushbu bayonot konsolda "Salom, dunyo!" matnini chop etadi)
Skript tillari yuqori darajadagi dasturlash tilining bir turi bo'lib, odatda kompilyatsiya qilish emas, balki sharhlanadi. Ular ko'pincha vazifalarni avtomatlashtirish, veb-ishlab chiqish va veb-saytlarda dinamik tarkibni yaratish uchun ishlatiladi. Misollar: Python (shuningdek, skript tili sifatida ishlatiladi), Perl va Ruby.
Misol:
Python skripti: import os
os.listdir('.') (Ushbu skript joriy katalogdagi barcha fayllar va kataloglarni ko'rsatadi)
Dasturlash paradigmalari - bu dasturlash tillarini ularning xususiyatlari va ular tomonidan tavsiya etilgan dasturlash uslubiga qarab tasniflash usuli. Ba'zi umumiy paradigmalarga protsessual, ob'ektga yo'naltirilgan, funktsional va deklarativ dasturlash kiradi.
Protsessual dasturlash: U ma'lumotlar ustida ishlaydigan bir qator protseduralar yoki funktsiyalarni yozishga qaratilgan. C protsessual tilning mashhur namunasidir.
Ob'ektga yo'naltirilgan dasturlash (OOP): Ushbu paradigma ma'lumotlar va usullarni o'z ichiga olgan "ob'ektlar" tushunchasiga asoslanadi. Java va Python tillari ob'ektga yo'naltirilgan tillarga misoldir.
Funktsional dasturlash: U holatni o'zgartirmasdan kirishlarni qabul qiladigan va natijalarni ishlab chiqaradigan funktsiyalarga urg'u beradi. Haskell va Scala funktsional tillarga misoldir.
Deklarativ dasturlash: u boshqaruv oqimini tavsiflamasdan hisoblash mantiqiga e'tibor qaratadi. SQL (ma'lumotlar bazalarini so'rash uchun) deklarativ tilga misoldir.
Dasturlash tillari yillar davomida sezilarli darajada rivojlandi, dastlabki assembler tillaridan zamonaviy va mavhumroq tillargacha. Dasturlash tilini rivojlantirish tendentsiyasi abstraksiya, foydalanish qulayligi va ko'p qirralilikni oshirishga qaratilgan ko'rinadi.
So'nggi yillarda ma'lumotlar bazasi so'rovlari uchun SQL va veb-sahifa dizayni uchun HTML kabi muayyan vazifalar uchun mo'ljallangan domenga xos tillar (DSL) ko'tarildi. Bundan tashqari, bir vaqtning o'zida va parallel dasturlashni qo'llab-quvvatlaydigan til xususiyatlariga tobora ko'proq e'tibor qaratilmoqda, chunki ilovalar ko'proq tarqalgan va ko'p tarmoqli bo'ladi.
Dasturlash tillari kompyuter fanlari va dasturiy ta'minotni ishlab chiqish sohasida muhim vositadir. Tillarning har xil turlarini, ularning toifalari va paradigmalarini tushunish muayyan vazifalar uchun mos tilni tanlashda yordam beradi. Texnologiya rivojlanib borar ekan, dasturlash tillari moslashishda davom etadi va kompyuterlar bilan muloqot qilishning yanada kuchli va samarali usullarini taklif qiladi.
