Müasir fəlsəfə 19-cu əsrin sonlarında yaranmış və bu gün də təkamülünü davam etdirən fəlsəfi fikrə aiddir. O, həm zamansız suallara, həm də müxtəlif perspektivlər vasitəsilə müasir problemlərə toxunan geniş mövzuları və düşüncə məktəblərini əhatə edir. Bu dərsdə biz müasir fəlsəfənin bəzi əsas mövzularını və konsepsiyalarını araşdıracağıq, onların müasir narahatlıqlara uyğunluğuna diqqət yetirəcəyik.
20-ci əsrin əvvəllərində filosoflar diqqətlərini dil və zehnə yönəltməyə başladılar. Bu dövr aydınlığı, arqumentativ sərtliyi və dilin məntiqi təhlilini vurğulayan analitik fəlsəfənin yaranmasına səbəb oldu. Məsələn, Lüdviq Vitgenşteyn sonrakı əsərlərində fəlsəfi problemlərin dilin anlaşılmazlığından yarandığını iddia edirdi. O təklif etdi ki, sözləri necə işlətdiyimizi aydınlaşdırmaqla biz bir çox fəlsəfi tapmacaları həll edə bilərik.
Analitik fəlsəfənin inkişafı ilə paralel olaraq, ekzistensializm kontinental Avropada yüksəldi, fərdi azadlığa, seçimə və subyektiv təcrübəyə önəm verdi. Jan-Pol Sartr və Albert Kamyu kimi əsas fiqurlar, insanların laqeyd bir kainatda məna yaratmağın ağırlığını daşıyaraq, "azad olmağa məhkum olduqlarını" iddia edirdilər. Sartr məşhur şəkildə "varlıq mahiyyətdən əvvəldir" mənasını verən \(L'existence précède l'essence\) fərdlərin öz hərəkətləri və seçimləri ilə öz mahiyyətlərini və ya məqsədlərini yaratmalı olduqları fikrini vurğulayaraq söylədi.
20-ci əsrin sonlarında poststrukturalizm strukturalizmin mədəni hadisələrin altında yatan sabit strukturları vurğulamasına tənqidi cavab olaraq ortaya çıxdı. Mişel Fuko və Jak Derrida kimi mütəfəkkirlər sabit mənalar və həqiqətlər anlayışını şübhə altına aldılar, bunun əvəzinə mənaların qeyri-sabitliyi və çoxluğu üçün mübahisə etdilər. Derridanın “dekonstruksiya” konsepsiyası mətnlər daxilində ziddiyyət təşkil edən qüvvələri üzə çıxarmağa çalışır, bununla da ənənəvi şərhlərə və iyerarxiyalara meydan oxuyur.
Mişel Fukonun güc və bilik üzərində işi bu dəyişikliyi daha da nümayiş etdirir. O, biliyin neytral deyil, güc münasibətləri ilə iç-içə olduğunu müdafiə edirdi. Fukoya görə “həqiqət” cəmiyyət daxilində müxtəlif qüvvələr tərəfindən formalaşdırılmış, müəyyən güc dinamikasının qurulmasına və saxlanmasına xidmət edən konstruksiyadır.
Müasir fəlsəfənin əsas qayğılarından biri ağıl və şüurun təbiətidir. Həm filosoflar, həm də elm adamları şüurun nə olduğu, beyindəki fiziki proseslərdən necə yarandığı və subyektiv təcrübənin təbiəti ilə bağlı suallarla mübarizə aparırlar. Filosof David Chalmers tərəfindən irəli sürülən "ağır şüur problemi" termini beyindəki fiziki proseslərin niyə və necə subyektiv təcrübələrə səbəb olduğunu izah etməkdə çətinlik çəkir.
Qlobal ekoloji çağırışlar aktuallaşdıqca ekoloji fəlsəfə sahəsi ön plana çıxdı. Fəlsəfənin bu sahəsi heyvanlar, bitkilər və ekosistemlər də daxil olmaqla təbii dünyaya qarşı etik məsuliyyətlərimizi araşdırır. Təbiətin daxili dəyəri, davamlı yaşayış və gələcək nəsillərin hüquqları ilə bağlı suallar ekoloji etikanın əsasını təşkil edir. Peter Singer kimi filosoflar əxlaqla bağlı ənənəvi antroposentrik baxışlara meydan oxuyaraq, bütün canlıları əhatə edəcək şəkildə mənəvi qayğı dairəmizi genişləndirməyi müdafiə edirlər.
Texnologiyanın sürətli inkişafı və rəqəmsal inqilab müasir fəlsəfə üçün yeni suallar və problemlər ortaya çıxarıb. Süni intellekt, məlumatların məxfiliyi, kiber etika və rəqəmsal texnologiyaların cəmiyyətə təsiri ilə bağlı məsələlər fəlsəfi araşdırmada ön plandadır. Luciano Floridi kimi filosoflar informasiya varlıqlarını özlüyündə etik mülahizələrə layiq hesab edən “informasiya etikası” çərçivəsini müdafiə edirlər.
Qloballaşan dünyada ədalət, bərabərlik və insan hüquqları məsələləri milli sərhədləri aşır. Martha Nussbaum və Amartya Sen kimi müasir filosoflar qlobal ədalət və kosmopolit etika haqqında diskursa əhəmiyyətli töhfələr veriblər. Onlar fərdlərin təkcə öz ölkələrinin vətəndaşları deyil, həm də bir-birinə qarşı ortaq məsuliyyətləri olan qlobal birliyin üzvləri olduğu bir dünya üçün mübahisə edirlər.
Nəticə olaraq, müasir fəlsəfə müasir dünyamız üçün aktual olan çoxlu sual və problemləri həll edən canlı və müxtəlif sahədir. Ekzistensial narahatlıqlar və etik dilemmalardan dil, ağıl və texnologiyanın mürəkkəbliyinə qədər müasir fəlsəfi araşdırma 21-ci əsrin mürəkkəbliklərini anlamaq və naviqasiya etmək üçün vacib bir vasitə olaraq qalır.
