13-р зууны эхээр Төв Азийн тал нутгаас гарч ирсэн Монголын эзэнт гүрэн Чингис хааны удирдлаган дор түүхэн дэх хамгийн том зэргэлдээ газар нутгийн эзэнт гүрэн болжээ. Энэхүү эзэнт гүрэн нь Евразийн худалдаа, соёл, улс төрд нөлөөлсөн сонгодог эрин үед дэлхий дахинд урт удаан хугацаанд нөлөөлсөн юм.
Монголын эзэнт гүрний үндэс суурь нь хожим 1206 онд Чингис хаан цол хүртсэн Тэмүжиний удирдлаган дор нүүдэлчин монгол овог аймгуудыг нэгтгэснээр эхэлсэн бөгөөд монголчууд цэргийн стратеги, морин цэргийн шилдэг тактик, хосгүй сахилга батыг хослуулан хөгжүүлж, хүчирхэгжсэн. газар нутгийг гайхалтай хурдацтай . Чингис хаан хувь хүнийг нийгэмд эзлэх байр суурь, удам угсаагаар нь бус харин тэдний чадвар, үнэнч байдалд нь тулгуурлан дэвшүүлж, гавъяат ёсонд итгэдэг байв. Энэ дадлага нь түүний хүчнүүдийн сэтгэл санааг нэмэгдүүлээд зогсохгүй хурдацтай хөгжиж буй эзэнт гүрнийх нь удирдлагыг оновчтой болгосон юм.
Чингис хаан болон түүний залгамжлагчдын цэргийн аян дайн нь өнөөгийн Хятад, Төв Ази, Орос, Зүүн Европ, Ойрхи Дорнод зэрэг өргөн уудам бүс нутгийг байлдан дагуулахад хүргэсэн. Хамгийн дээд цэгтээ байсан эзэнт гүрэн зүүн талаараа Номхон далайгаас Дунай мөрөн, баруун талаараа Персийн булангийн эрэг хүртэл үргэлжилсэн.
Монголын эзэнт гүрний дараах сонгодог түүхэнд оруулсан томоохон хувь нэмэр бол Торгоны зам дагуух худалдааг хөнгөвчлөх явдал юм. Монголчууд өөрийн эзэнт гүрний нутаг дэвсгэрийг хамарсан Пакс Монголика (Монголын энх тайван)-ыг байгуулж, худалдаачид, аялагчид, элч нарын Европ, Азийн хооронд аюулгүй зорчих боломжийг хангасан. Энэхүү урьд өмнө байгаагүй тогтвортой байдал нь бараа бүтээгдэхүүн, технологи, санаа бодлоо солилцох сувгийг нээж, худалдаа, соёлын солилцоо цэцэглэн хөгжсөн үеийг бий болгосон.
Хятадад анх бий болсон цаасан мөнгийг нэвтрүүлэх нь эзэнт гүрэн даяар сурталчилж, эдийн засгийн гүйлгээг сайжруулав. Нэмж дурдахад монголчууд Хятадын дарь технологиос эхлээд Исламын одон орон судлал, анагаах ухаан хүртэл мэдлэгийг дамжуулахад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд энэ нь Европт нэвтэрч, Сэргэн мандалтын үед ихээхэн хувь нэмэр оруулсан юм.
Монголын эзэнт гүрний үед ажил хэрэгч, үр ашигтай байхыг чухалчилсан засаглалын өвөрмөц тогтолцоо бий болсон. Эзэнт гүрэн нь ханлиг гэж нэрлэгддэг хэд хэдэн бүс нутагт хуваагдаж, тус бүрийг Чингис хааны гэр бүлийн гишүүн эсвэл итгэлт жанжин захирч байв. Эдгээр ханлигууд нь тодорхой хэмжээний бие даасан байдалтай байсан боловч Их хааны эрх мэдлийн дор нэгдмэл байсан.
Монголчууд “Ям” хэмээх шуудангийн системийг нэвтрүүлсэн бөгөөд энэ нь хол зайд хурдан харилцах боломжийг олгодог релей станцуудын нарийн сүлжээ байсан юм. Энэхүү систем нь эзэнт гүрний өргөн уудам газар нутгийг хянах, цэргийн кампанит ажлыг зохицуулахад чухал ач холбогдолтой байв.
Монгол цэрэг сахилга бат, хөдөлгөөнт байдал, шинэлэг тактикаараа алдартай байв. Монгол цэргүүд голчлон морин цэрэг, сур харвах чадвартай, морь унасан нарийн маневр хийх чадвартай байв. Монголчууд дайснуудынхаасаа богино, илүү хүчтэй нийлмэл нум хэрэглэж, өндөр хурдтай хөдөлж байхдаа оновчтой харвах боломжийг олгожээ.
Тэд мөн дайснуудыг урхинд оруулахын тулд хуурамч ухрах зэрэг сэтгэл зүйн тактик ашигласан. Монголын арми 10, 100, 1000, 10 000 цэрэг бүхий аравтын тоот анги болгон зохион байгуулагдсан нь үр дүнтэй удирдлага, удирдлагыг хөнгөвчлөх тогтолцоо байв.
Монголын эзэнт гүрний өв олон талтай. Үүний үр нөлөөг Евразийн улс төрийн ландшафтыг өөрчлөх, хаант улсуудын өсөлт, бууралт, хил хязгаарыг дахин зурах зэргээс харж болно. Pax Mongolica-ийн үеийн соёлын солилцоо нь түүний хүрсэн соёл иргэншлийг баяжуулж, урлаг, шинжлэх ухаан, технологийн дэвшлийн өвийг үлдээсэн.
Гэсэн хэдий ч эзэнт гүрэн монголчуудын байлдан дагуулалтын дараа хотууд сүйрч, хүн ам нь сүйрсэн асар их сүйрэл, үймээн самууныг гэрчилсэн юм. Хүмүүсийн их нүүдэлээс эхлээд газар ашиглалтын өөрчлөлт хүртэлх эдгээр кампанит ажлын байгаль орчинд үзүүлэх нөлөө нь түүхчдийн дунд судалгаа, маргааны сэдэв байсаар ирсэн.
14-р зуунд эцэстээ хуваагдсан ч Монголын эзэнт гүрний нөлөөлөл хадгалагдан үлдэж, дэлхийн харилцаа холбоо, дипломат харилцаа, соёлын солилцоонд оруулсан хувь нэмэрээрээ орчин үеийн ертөнцийн үндэс суурийг тавьсан юм.
Монголын эзэнт гүрэн бол байлдан дагуулал, засаглал, соёлын солилцоо зэрэгт хүн төрөлхтний хүчин чармайлт нарийн төвөгтэй байдгийг харуулсан сонгодог үеийн дараах түүхийн дурсгалт эрин үе юм. Түүний түүх нь хүч чадлын динамик, соёл хоорондын харилцан үйлчлэлийн боломж, дэлхийн тавцанд эзэнт гүрний үүрдийн нөлөөллийн талаар үнэлж баршгүй ойлголтуудыг санал болгодог.
