Back to the topics list

ish bilan ta'minlash

Iqtisodiyotda bandlikni tushunish

Bandlik iqtisodiyotning muhim jihati bo'lib, u mamlakatda ishlayotgan odamlar sonini aks ettiradi. Bu iqtisodiy salomatlikning asosiy ko'rsatkichidir. Bu darsda bandlik tushunchasi, uning turlari, ishsizlik sabablari va iqtisodiyotga ta’siri haqida ma’lumot beriladi. Oxir-oqibat, siz iqtisodiy nuqtai nazardan bandlik haqida keng qamrovli tushunchaga ega bo'lasiz.

Bandlik nima?

Mehnat shartnomasi - bu biri ish beruvchi, ikkinchisi xodim bo'lgan ikki tomon o'rtasidagi shartnoma. Ish beruvchi ish haqi yoki ish haqini beradi, xodim esa mehnat bilan ta'minlaydi. Bu munosabatlar butun dunyo bo'ylab iqtisodiyotlarning faoliyatida muhim rol o'ynaydi, chunki bandlik orqali tovarlar va xizmatlar ishlab chiqariladi.

Bandlik turlari

Ishning har xil turlari mavjud, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Eng keng tarqalgan turlarga quyidagilar kiradi:

1. To'liq ish vaqti: Jismoniy shaxslar standart ish haftasida, odatda 35-40 soat ishlaydi va to'liq nafaqa oladi.
2. Yarim kunlik ish: Jismoniy shaxslar to'liq ish kunidan ko'ra kamroq soat ishlaydilar, odatda haftasiga 35 soatdan kamroq vaqtni oladilar va imtiyozlar kamayishi mumkin.
3. O'z-o'zini ish bilan ta'minlash: shaxslar o'zlari uchun ishlaydilar va o'zlarining foydalari va zararlari uchun javobgardirlar. Masalan, frilanserlar va biznes egalari.
4. Vaqtinchalik ish bilan ta'minlash: Jismoniy shaxslar ma'lum bir muddatga, ko'pincha ish beruvchining vaqtinchalik ehtiyojini qondirish uchun ishlaydi.

Ishsizlikni tushunish

Ishsizlik mehnatga tayyor va qodir bo'lgan shaxslar ish topa olmaganida yuzaga keladi. Ishsizlikning bir necha turlari mavjud:

1. Friktsion ishsizlik: Bu ishsizlikning vaqtinchalik va tabiiy shakli bo'lib, odamlar ish o'rinlari orasida bo'lganlarida, ishlash uchun ko'chib o'tganda yoki ishchi kuchiga kirganlarida yuzaga keladi.
2. Tarkibiy ishsizlik: Bu ishchi kuchining malakasi va mehnat bozori ehtiyojlari o'rtasida nomuvofiqlik mavjud bo'lganda sodir bo'ladi. Bu texnologik taraqqiyot yoki iqtisodiyotdagi o'zgarishlar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
3. Tsiklik ishsizlik: Bu tovar va xizmatlarga talabning umumiy pasayishi kuzatilgan iqtisodiy tanazzul davrida yuzaga keladi.

Bandlik va ishsizlikni o'lchash

Ish bilan bandlik darajasi ish bilan band bo'lgan ishchi kuchining foizini, ishsizlik darajasi esa ishsiz va ish izlayotgan ishchi kuchining foizini bildiradi. Ushbu stavkalarni hisoblash uchun formulalar:

Ishchi kuchiga ishlayotgan yoki faol ish qidirayotgan shaxslar kiradi, bolalar, nafaqaga chiqqanlar va ish izlamaydigan boshqalar bundan mustasno.

Ishsizlikning iqtisodiyotga ta'siri

Ishsizlikning yuqori darajasi iqtisodiyotga bir qancha salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, jumladan:

1. Iqtisodiy mahsulot: Ishsizlik mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarishning kamayishiga olib keladi, bu esa mamlakat yalpi ichki mahsulotini kamaytirishi mumkin.
2. Daromadlar tengsizligi: Uzoq muddatli ishsizlik boylar va kambag'allar o'rtasidagi tafovutni kengaytirishi mumkin.
3. Ijtimoiy muammolar: Ishsizlikning yuqori darajasi ishsizlar orasida jinoyatchilik, ijtimoiy tartibsizliklar va sog'liq muammolarining oshishiga olib kelishi mumkin.

Ishsizlikni kamaytirish siyosati

Hukumatlar va siyosatchilar ishsizlik va uning salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun turli strategiyalarni amalga oshiradilar, jumladan:

1. Fiskal siyosat: tovarlar va xizmatlarga talabni rag'batlantirish uchun davlat xarajatlarini ko'paytirish va soliqlarni kamaytirish, shu bilan ko'proq ish o'rinlari yaratish.
2. Pul-kredit siyosati: Qarz olish va xarajatlarni rag'batlantirish uchun foiz stavkalarini pasaytirish, iqtisodiy o'sishga va ish o'rinlarini yaratishga olib keladi.
3. Ta'lim va malaka oshirish dasturlari: xodimlarni mehnat bozoridagi o'zgarishlarga moslashishga yordam berish uchun qayta tayyorlash va malaka oshirish dasturlarini taqdim etish.

Misol: Texnologiyaning bandlikka ta'siri

Texnologiyaning rivojlanishi bandlik landshaftini tubdan o'zgartirdi. Ba'zi ish o'rinlari avtomatlashtirish va sun'iy intellekt bilan almashtirilgan bo'lsa-da, axborot texnologiyalari, qayta tiklanadigan energiya va biotexnologiya kabi sohalarda yangi imkoniyatlar paydo bo'ldi.

Misol uchun, shaxsiy kompyuterning joriy etilishi nafaqat matn terish va hujjatlarni topshirish bo'yicha ish o'rinlarini yo'qotibgina qolmay, balki dasturiy ta'minotni ishlab chiqish, apparat muhandisligi va IT-ni qo'llab-quvvatlashda millionlab ish o'rinlarini yaratdi.

Xulosa

Bandlik iqtisodiyotdagi asosiy tushuncha bo'lib, iqtisodiyotning sog'lig'ini aniqlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Bandlik va ishsizlikning turli turlarini, ularning sabablari va ta'sirini tushunish orqali siyosatchilar sog'lom bandlik darajasini oshirish uchun strategiyalarni ishlab chiqishlari mumkin. Mehnat bozori texnologik taraqqiyot bilan rivojlanishda davom etar ekan, ishchi kuchini ushbu yangi muammolarga javob berishga moslashtirish va tayyorlash juda muhimdir.