Öyrənmə Konsepsiyasını Anlamaq
Öyrənmə, yeni biliklər əldə etdiyimiz və ya mövcud bilikləri, davranışları, bacarıqları, dəyərləri və ya üstünlükləri dəyişdirdiyimiz əsas prosesdir. Bu mürəkkəb proses gündəlik təcrübələrimizə həkk olunub və təkcə dünyanı necə dərk etdiyimizi deyil, həm də onunla necə qarşılıqlı əlaqədə olduğumuzu formalaşdırır. Öyrənmənin necə baş verdiyinin incəlikləri müxtəlif fənlər vasitəsilə araşdırılsa da, biz iki əsas perspektivə diqqət yetirəcəyik: psixologiya və bilik.
Psixologiyada Öyrənmə
Psixologiyada öyrənmə çox vaxt davranışda və ya təcrübə nəticəsində yaranan potensial davranışda nisbətən qalıcı dəyişiklik kimi müəyyən edilir. Bu intizam idrak prosesləri, duyğular və ətraf mühitə təsirlər də daxil olmaqla öyrənmənin arxasında duran müxtəlif mexanizmləri araşdırır. Psixologiyada öyrənmənin müxtəlif aspektlərini izah edən bir neçə əsas nəzəriyyə var.
- Davranışçılıq: Bu nəzəriyyə müşahidə edilə bilən davranışlara və onların ətraf mühitdən öyrənilməsi yollarına diqqət yetirir. Klassik kondisioner (Pavlovun itləri təcrübəsi) və operant kondisioner (BF Skinnerin siçovul təcrübələri) davranışçılıqda stimulların və nəticələrin davranışı necə formalaşdırdığını izah edən iki əsas anlayışdır.
- Koqnitiv öyrənmə: Bu yanaşma öyrənmədə psixi proseslərin rolunu vurğulayır. Bu, fərdlərin məlumatı aktiv şəkildə emal etdiyini və öyrənmənin yeni biliklərin dərk edilməsini, tətbiq edilməsini və bəzən kəşf edilməsini nəzərdə tutduğunu göstərir. Koqnitiv öyrənmə nümunəsi problemin həllidir.
- Sosial Öyrənmə: Albert Bandura tərəfindən təklif olunan bu nəzəriyyə başqalarının davranışlarını, rəftarlarını və emosional reaksiyalarını müşahidə və modelləşdirməyin vacibliyini vurğulayır. Banduranın məşhur Bobo Doll təcrübəsi uşaqların müşahidə yolu ilə aqressiyanı necə öyrəndiyini nümayiş etdirir.
Öyrənmə və Bilik
Öyrənmə və biliyin kəsişməsində biz biliyin əldə edilməsinin necə baş verdiyini və öyrənmənin yarada biləcəyi müxtəlif bilik növlərini araşdırırıq. Bilik geniş şəkildə iki növə bölünə bilər: açıq və gizli.
- Açıq Bilik: Bu tip biliklər asanlıqla ötürülür və paylaşılır. Buraya yazıla bilən və ötürülə bilən faktlar, nəzəriyyələr və bacarıqlar daxildir. Kitab oxumaq və ya mühazirələrə qatılmaq çox vaxt açıq biliklər əldə etməyə səbəb olur.
- Gizli Bilik: Bu bilik şəxsi, kontekstə xasdır və şifahi şəkildə ifadə etmək və ya yazmaq daha çətindir. Buraya velosiped sürmək və ya mədəni nüansları anlamaq kimi təcrübə vasitəsilə öyrənilən şeylər daxildir. Gizli bilik çox vaxt sözlərlə deyil, modelləşdirmə və təcrübə vasitəsilə ötürülür.
Öyrənmə məqsədi və ya nəticəsi ilə də fərqləndirilə bilər:
- Deklarativ öyrənmə: faktların və rəqəmlərin əldə edilməsini əhatə edir. Məsələn, Yerin Günəş ətrafında fırlandığını öyrənmək.
- Prosedural Öyrənmə: Bacarıqların əldə edilməsinə və musiqi alətində ifa etməyi öyrənmək kimi tapşırıqların yerinə yetirilməsinə aiddir.
Öyrənməyə təsir edən amillər
Təlim prosesinə bir neçə amil təsir göstərərək onu daha çox və ya daha az effektiv edir. Bunlara daxildir:
- Motivasiya: Öyrənmək istəyi çox vacibdir. Həvəsləndirilmiş öyrənənlər materialla daha çox məşğul olurlar və məlumatları yadda saxlayırlar.
- Təcrübə və Təkrar: Materiala təkrar məruz qalma və ya bir bacarıq tətbiq etmək öyrənməni gücləndirə bilər.
- Əlaqə: Konstruktiv rəy öyrənənlərə nəyi düzgün etdiklərini və nəyin təkmilləşdirilməsi lazım olduğunu anlamağa kömək edir.
- Ətraf mühit: Dəstəkləyici öyrənmə mühiti öyrənmə prosesini əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirə bilər, pozucu mühit isə buna mane ola bilər.
Təcrübə və Təcrübə yolu ilə öyrənmək
Təcrübəli öyrənmə tələbələrin ənənəvi akademik mühitdən kənar birbaşa təcrübələrdən bilik, bacarıq və dəyərləri inkişaf etdirdiyi bir prosesdir. Kolbun Təcrübəli Öyrənmə Nəzəriyyəsi öyrənmənin dörd mərhələdən ibarət tsiklik bir proses olduğunu iddia edir:
- Konkret Təcrübə: Yeni təcrübə və ya vəziyyətlə məşğul olmaq.
- Reflektiv Müşahidə: Təcrübə və anlayış arasında uyğunsuzluq tapmaq üçün təcrübə üzərində düşünmək.
- Mücərrəd Konseptuallaşdırma: Düşüncəyə əsaslanan nəzəriyyələr və ya konsepsiyalar formalaşdırmaq.
- Aktiv Təcrübə: Nə baş verdiyini görmək üçün öyrənilənləri ətrafdakı dünyaya tətbiq etmək.
Məsələn, tələbələrin əvvəlcə bir texnikanı müşahidə etdikləri, özlərinin məşq etdikləri, təcrübə üzərində düşündükləri və sonra yeməklərini bişirərkən tətbiq etdikləri yemək bişirmə dərsi bu öyrənmə dövrünə nümunədir.
Nəticə
Öyrənmə psixoloji nəzəriyyələrdən və əldə olunan bilik növündən təsirlənən çoxşaxəli prosesdir. İstər açıq biliyə yönəlmiş birbaşa təlimat, istərsə də gizli bilik üçün müşahidə və təcrübə vasitəsilə öyrənmək bizim qabiliyyətlərimizi, davranışlarımızı və dünya haqqında anlayışımızı formalaşdırır. Öyrənmənin arxasında duran mexanizmləri və ona təsir edən amilləri dərk etməklə, fərdlər şəxsi və peşəkar inkişaflarını artırmaq üçün öyrənmə prosesləri ilə daha yaxşı məşğul ola bilərlər.
