Faşizm kimi tanınan mürəkkəb ideologiya və siyasi hərəkatı araşdırmaq onun mənşəyinə, xüsusiyyətlərinə və 20-ci əsrdə və ondan sonrakı dövrdə cəmiyyətlərə təsirinə nəzər salmağı tələb edir. Bu dərs faşizmi geniş nöqteyi-nəzərdən araşdıracaq, onun ideoloji köklərinə və siyasi təzahürlərinə toxunacaqdır.
Faşizm çox vaxt avtoritar millətçilik ilə xarakterizə olunur. Özündə o, vətəndaşlarının həyatı üzərində mütləq hakimiyyətə malik totalitar dövlət ideyasını müdafiə edir. İdeologiya müxalif fikrin yatırılması yolu ilə birliyi təşviq edir, tez-tez irq, mədəniyyət və ya milli kimliklə müəyyən edilən homojen bir cəmiyyəti müdafiə edir. Faşizm həmçinin militarizmi, nizam-intizamı və dövlətə sədaqəti tərənnüm etməyə meyllidir, lideri və ya partiyanı son hakimiyyət kimi yerləşdirir.
Xüsusi inanclar və təcrübələrdə fərqliliklərə baxmayaraq, faşizmin əsas fəlsəfi prinsipləri ardıcıl olaraq qalır. Bunlara daxildir:
Faşist ideologiyasının praktiki tətbiqi müxtəlif xalqlar və tarixi dövrlər arasında əhəmiyyətli dərəcədə dəyişmişdir. Mussolini İtaliyası (1922-1943) və Hitler Almaniyası (1933-1945) kimi faşist rejimləri faşist idarəçiliyindəki mürəkkəblikləri və fərqlilikləri göstərir. Bu fərqlərə baxmayaraq, faşizm praktikasında bir neçə ümumi siyasi taktika və strategiya müəyyən edilə bilər:
Bu siyasi ölçülər təkcə nəzəri xarakter daşımır, həm də tarix boyu müxtəlif formalarda həyata keçirilib, əhəmiyyətli qlobal münaqişələrə və əhalinin daxili sıxışdırılmasına gətirib çıxarıb.
Faşist dövlətlərinin ən mühüm nümunələrindən ikisi Mussolini İtaliyası və Hitler Almaniyasıdır.
İtaliyada Benito Mussolini 1922-ci ildə avtoritar idarəçilik və ərazi genişlənməsi yolu ilə İtaliyanın böyüklüyünü bərpa edəcəyinə söz verərək ilk faşist rejimini qurdu. Mussolini hökuməti siyasi müxalifəti aqressiv şəkildə yatırtdı, iqtisadiyyatı dövlət maraqlarına xidmət etmək üçün tənzimlədi və sıx italyan millətçiliyini təbliğ etdi. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı rejimin son süqutu onun İtaliya cəmiyyətinə və siyasətinə təsirini silmədi.
Almaniyada 1933-cü ildə Adolf Hitlerin hakimiyyətə gəlməsi qəddar faşist diktaturasının qurulmasına səbəb oldu. Nasist rejimi milli cavanlaşma pərdəsi altında aqressiv ekspansionizm həyata keçirərək, İkinci Dünya Müharibəsinə səbəb oldu. Nasistlərin Holokostla təzahür etdiyi ifrat irqçilik rejimi misilsiz bir qəddarlıq və insan hüquqlarının pozulması ilə qeyd etdi.
İkinci Dünya Müharibəsində Axis dövlətlərinin məğlubiyyəti faşist ideologiyalarını tamamilə söndürmədi. Müharibədən sonrakı dövrlər bir çox ölkələrdə neofaşist və faşist ruhlu hərəkatların meydana çıxdığını gördü. Bu hərəkatlar tez-tez faşist prinsiplərini müasir kontekstlərə uyğunlaşdırır, milli tənəzzül, immiqrasiya və qlobalizm və multikulturalizmdən gələn təhlükə kimi məsələlərə diqqət yetirir. İkinci Dünya Müharibəsindən əvvəlki Avropada görünən güc səviyyəsinə çatmasa da, bu hərəkatlar siyasi diskursa və siyasətə təsir etməkdə davam edir.
Faşizmin irsi istər tarixi təsiri, istərsə də müasir siyasətdəki ideoloji qalıqları baxımından avtoritarizmin və ifrat millətçiliyin yaratdığı təhlükələri xatırladır. Müasir dünyada faşist ideologiyasının və siyasi praktikasının köklərini, xüsusiyyətlərini və nəticələrini anlamaq bu cərəyanları tanımaq və onlarla mübarizə aparmaq üçün çox vacibdir.
