Psixologiyada Şəxsiyyəti Anlamaq
Şəxsiyyət bir insanı digərindən fərqləndirən unikal xüsusiyyətlər, davranışlar və düşüncə tərzinə aiddir. O, bizim üstünlüklərimizdən və emosional reaksiyalarımızdan tutmuş sosial qarşılıqlı əlaqələrimizə və qərar qəbuletmə proseslərinə qədər geniş spektrli atributları əhatə edir. Psixologiyada şəxsiyyəti başa düşmək həm nəzəri biliklər, həm də terapiya, məsləhət və şəxsi inkişaf kimi praktik tətbiqlər üçün çox vacibdir.
Şəxsiyyətin əsasları
Şəxsiyyət anlayışı müxtəlif nəzəri çərçivələrə əsaslanır və hər biri şəxsiyyətin necə inkişaf etdiyi və fəaliyyət göstərdiyinə dair fərqli perspektiv təklif edir.
- Psixoanalitik Nəzəriyyə: Ziqmund Freyd tərəfindən irəli sürülən bu nəzəriyyə, şəxsiyyətin şüursuz qüvvələr, o cümlədən instinktiv sürücülər və erkən uşaqlıq təcrübəsi ilə formalaşdığını göstərir. Freyd şəxsiyyətin üç komponenti kimi id, eqo və supereqo anlayışını təqdim etdi, hər biri ibtidai istəklərimiz və ictimai gözləntilərimiz arasında vasitəçilik etməkdə mühüm rol oynayır.
- Xarakter nəzəriyyəsi: Bu yanaşma xüsusiyyətlər kimi tanınan fərdi şəxsiyyət xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməyə və ölçməyə yönəlmişdir. Beş Faktor Modeli və ya Böyük Beşlik, şəxsiyyət xüsusiyyətlərini beş geniş ölçüyə təsnif edən xüsusiyyətlər nəzəriyyəsi daxilində geniş qəbul edilmiş çərçivədir: Açıqlıq, Vicdanlılıq, Ekstraversiya, Razılıq və Nevrotiklik (OCEAN).
- Davranış nəzəriyyəsi: Bu perspektivə görə, şəxsiyyət ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqə vasitəsilə öyrənilmiş davranışların nəticəsidir. Görkəmli davranışçı B.F.Skinner iddia edirdi ki, xarici stimullar və hərəkətlərimizin nəticələri davranışlarımızı və əlavə olaraq şəxsiyyətimizi formalaşdırır.
- Humanist Nəzəriyyə: Karl Rocers və Abraham Maslow kimi humanist psixoloqlar şəxsiyyəti dərk etməkdə azad iradə, şəxsi inkişaf və özünü həyata keçirmənin vacibliyini vurğuladılar. Onlar təklif etdilər ki, fərdlərin öz potensiallarına tam nail olmaq üçün xas bir həvəsi var və bu şəxsiyyət özünü həyata keçirməyə doğru bu səyahəti əks etdirir.
Şəxsiyyətin ölçülməsi
Şəxsiyyətin qiymətləndirilməsi və ölçülməsi müxtəlif üsulları, o cümlədən anketlər, müsahibələr və müşahidə üsullarını əhatə edir. Ən məşhur alətlərdən biri, fərdləri dörd dixotomiyaya əsasən 16 şəxsiyyət tipinə təsnif edən Myers-Briggs Type Indicator (MBTI)-dir: İntroversiya/Extraversiya, Hiss/İntuisiya, Düşüncə/Hiss və Mühakimə/Qavrama.
Digər geniş istifadə olunan alət OCEAN modelinin beş ölçüsü əsasında fərdləri qiymətləndirən Böyük Beş Şəxsiyyət Testidir. Bu cür qiymətləndirmələrin nəticəsi fərdin davranışı, üstünlükləri və başqaları ilə uyğunluğu haqqında dəyərli fikirlər verə bilər.
Psixologiyada şəxsiyyətin rolu
Şəxsiyyət psixologiyanın müxtəlif aspektlərində mühüm rol oynayır, psixi sağlamlığımıza, sosial münasibətlərimizə və hətta karyera uğurumuza təsir göstərir.
- Psixi Sağlamlıq: Müəyyən şəxsiyyət xüsusiyyətləri psixi sağlamlıq vəziyyətinin inkişafının daha yüksək və ya aşağı riskləri ilə əlaqələndirilmişdir. Məsələn, nevrotikliyin yüksək səviyyəsi depressiya və narahatlıq pozğunluqları riskinin artması ilə əlaqələndirilir.
- Şəxslərarası Münasibətlər: Şəxsiyyət bizim başqaları ilə necə münasibət qurduğumuza, dostlar seçdiyimizə və münasibətləri davam etdirdiyimizə təsir edir. İnsanlar tez-tez dostluq və romantik tərəfdaşlıq üçün oxşar və ya bir-birini tamamlayan şəxsiyyətləri olan başqalarını axtarırlar.
- Karyera Müvəffəqiyyəti: Şəxsiyyət xüsusiyyətləri iş performansını və məmnuniyyətini proqnozlaşdıra bilər. Məsələn, vicdanlılıq ardıcıl olaraq müxtəlif peşələrdə daha yüksək iş performansı ilə əlaqələndirilir.
Şəxsiyyətin inkişafı və dəyişməsi
Şəxsiyyətin müəyyən aspektləri zamanla sabit olsa da, araşdırmalar göstərir ki, şəxsiyyət, xüsusən də əsas həyat hadisələri, terapiya və ya birgə özünü təkmilləşdirmə səylərinə cavab olaraq, həyatı boyu əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qala bilər.
Uzunlamasına tədqiqatlar göstərdi ki, əsas şəxsiyyət xüsusiyyətləri sabit qalmağa meylli olsa da, xüsusilə gənc yetkinlik və qocalıq dövründə müəyyən dərəcədə dəyişə bilər. Şəxsiyyət dəyişikliyində əsas amillərə həyat təcrübəsi, sosial rollar və davranış və ya dünyagörüşündə dəyişiklik etmək üçün şüurlu səylər daxildir.
Nümunələr və Təcrübələr
Bir neçə əsas eksperiment və tədqiqat psixologiyadakı şəxsiyyət anlayışımıza töhfə verdi:
- Zefir Testi: 1960-cı illərdə Walter Mişel gecikmiş həzzlə bağlı bir sıra təcrübələr apardı, burada uşaqlara dərhal bir zefir və ya 15 dəqiqə gözləyə bilsələr, iki zefir arasında seçim təklif edildi. Sonrakı araşdırmalar, daha böyük mükafat gözləməyi bacaran uşaqların daha yaxşı həyat nəticələrinə sahib olduqlarını göstərdi, bu, özünə nəzarət (vicdanla əlaqəli bir xüsusiyyət) və uğur arasında əlaqə olduğunu göstərir.
- Milgram Eksperimenti: 1960-cı illərdə Stenli Milqramın hakimiyyətə itaətlə bağlı eksperimentləri müəyyən davranışlarda situasiya faktorlarının şəxsiyyət xüsusiyyətlərindən daha çox rolunu vurğulayaraq, adi insanların nüfuzlu şəxsin təsiri altında qeyri-insani hərəkətlər edə biləcəyini ortaya qoydu.
- Big Five Longitudinal Study: Böyük Beş xüsusiyyətlərin uzununa tədqiqatı göstərdi ki, bu şəxsiyyət ölçüləri nisbətən sabit olsa da, zamanla dəyişə bilər. Məsələn, vicdanlılıq yaşla artmağa meyllidir, nevrotiklik isə azalır, şəxsiyyətin dinamik xarakterini ortaya qoyur.
Nəticə
Şəxsiyyət insan psixologiyasının mürəkkəb və çoxşaxəli aspektidir, genetika, ətraf mühit, təcrübə və şüurlu səylə formalaşır. Müxtəlif nəzəriyyələri, qiymətləndirmə üsullarını və şəxsiyyətin inkişafına və dəyişməsinə təsir edən amilləri dərk etməklə, psixoloqlar insan davranışı haqqında dəyərli fikirlər əldə edə, psixi sağlamlıq nəticələrini yaxşılaşdıra və şəxsi inkişafı təşviq edə bilərlər. Şəxsiyyət həyatımızın hər tərəfini, düşüncə və hiss etməyimizdən tutmuş ətrafımızdakı dünya ilə münasibətimizə qədər formalaşdırır.
