Хэл шинжлэл бол хэл шинжлэлийн шинжлэх ухаан юм. Энэ нь хэл хэрхэн бүтэцлэгдсэн (дүрмийн дүрэм), хэрхэн хэрэглэгддэг (прагматик), цаг хугацааны явцад хэрхэн өөрчлөгддөг (түүхэн хэл шинжлэл), бидний оюун ухаантай хэрхэн харьцдаг (сэтгэлзүйн хэл шинжлэл) зэрэг өргөн хүрээний талыг хамардаг. Хэл шинжлэлийн ухааныг ойлгох нь хэлний урлагийн чухал бүрэлдэхүүн хэсэг болох хүний хэлний нарийн төвөгтэй байдал, олон талт байдлыг ойлгоход тусалдаг.
Хэл бол мэдээлэл дамжуулахын тулд дүрэм журмын дагуу зохион байгуулагдсан үг, дуу авиа, дохио зангаа гэх мэт тэмдэгтүүдийг ашигладаг харилцааны систем юм. Энэ нь зөвхөн хүмүүст зориулагдсан бөгөөд харилцаа холбоо, соёл, сэтгэлгээний үндэс суурь юм.
Хүний ярианы авиаг эгшиг, гийгүүлэгч гэх мэт ангилалд хувааж болно. Фонетик нь эдгээр дуу авиаг артикуляци (дуу чимээ хэрхэн гардаг), акустик (дууны долгионы физик шинж чанар), сонсголын (дуу чимээг хэрхэн хүлээн авдаг) зэрэг шинж чанаруудыг ашиглан тодорхойлдог. Харин авиа зүй нь тухайн хэлэнд эдгээр дуу авиа хэрхэн ажилладагийг хардаг. Жишээлбэл, "pat", "spat" гэсэн англи хэлний "p" авиа нь арай өөр сонсогдож болох ч тэдгээр нь ижил дуу чимээ буюу фонем гэж ойлгогддог.
Хэлний хамгийн жижиг утга бүхий нэгж болох морфемууд нь язгуур болон нэмэлт (угтвар, дагавар) байж болно. Жишээлбэл, "үл итгэмээргүй" гэдэг үг нь "үн-", "итгэх", "-болох" гэсэн гурван морфемээс бүрдэнэ. Морфологийн шинжилгээ нь үгсийг бүрдүүлэгч морфема болгон задалж, тэдгээрийн үүргийг тайлбарладаг.
Синтакс нь өгүүлбэрийн бүтцийг зохицуулах дүрэм, зарчмуудыг судалдаг. Жишээлбэл, англи хэл дээр энгийн өгүүлбэрийн бүтэц нь Subject-Verb-Object (SVO) дарааллаар явагддаг. Гэсэн хэдий ч, синтакс нь зөвхөн үгсийн дарааллаар хамаарахгүй; Энэ нь өгүүлбэр, өгүүлбэр зэрэг өөр өөр өгүүлбэрийн элементүүд хэрхэн нийлж утгыг илэрхийлэхийг ойлгохыг хамардаг.
Семаль судлал нь үг, хэллэг, өгүүлбэрийн утгыг анхаарч үздэг. Энэ нь нэг өгүүлбэр нэгээс олон утгатай байж болох хоёрдмол утга, өөр өөр хэллэг ижил утгатай ижил утгатай зэрэг асуудлуудыг авч үздэг. Жишээлбэл, "Луна Ангараг гаригийг биширдэг", "Ангараг гаригийг Луна биширдэг" гэсэн өгүүлбэрүүд ижил утгатай боловч өөр бүтэцтэй.
Прагматик нь утгыг тайлбарлахад контекст хэрхэн нөлөөлдөгийг судалдаг. Энэ нь илтгэгчийн зорилго, илтгэгч, сонсогчийн хоорондын харилцаа, соёлын хэм хэмжээ зэрэг хүчин зүйлсийг авч үздэг. Жишээлбэл, "Энд хүйтэн байна" гэсэн мэдэгдэл нь нөхцөл байдлаас шалтгаалан ажиглалт, гомдол эсвэл цонхыг хаах нарийн хүсэлт байж болно.
Хэл нь газарзүйн өөр өөр бүс нутаг (аялгуу) болон нийгмийн бүлгүүдэд (социолект) харилцан адилгүй байдаг. Жишээлбэл, нэг бүс нутагт "сод" гэдэг үгийг нөгөө бүс нутагт "поп" гэж нэрлэж болно. Эдгээр өөрчлөлтийг ойлгох нь хэлний олон янз байдлын талаарх бидний үнэлэмжийг баяжуулдаг.
Хэл нь хөдөлгөөнгүй биш; тэд цаг хугацааны явцад өөрчлөгддөг. Түүхэн хэл шинжлэл нь эдгээр өөрчлөлтийг судалж, хэл, хэлний гэр бүлийн үүсэл, хөгжлийг судалдаг. Хэл хэрхэн, яагаад өөрчлөгддөгийг ойлгохын тулд дуу авиа, морфологи, синтаксик, утгын өөрчлөлтийг судалдаг.
Психолингвистик нь хэлийг тархи хэрхэн боловсруулж, үүсгэдэгийг судалдаг. Энэ нь хэл эзэмших, хэл ярианы эмгэг, хос хэлтэй байх зэрэг сэдвүүдийг судалдаг. Жишээлбэл, тархины зүүн тархи нь хэл боловсруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг болохыг судалгаагаар харуулж байна.
Хэл нь соёл, нийгэмтэй гүн гүнзгий холбоотой байдаг. Энэ нь соёлын өвөрмөц байдал, нийгмийн хэм хэмжээ, үнэт зүйлсийг тусгадаг. Нийгэм хэл шинжлэл нь хэл ба нийгмийн харилцааг судалж, хэл нь нийгмийн нөхцөл байдалд хэрхэн өөрчлөгдөж, өөрчлөгдөж байгааг судалдаг.
Хэл шинжлэл нь хэлийг ойлгох цогц тогтолцоог санал болгодог. Түүний бүтэц, хэрэглээ, өөрчлөлтийг судалснаар бид хүмүүсийн харилцаа холбоо, сэтгэлгээ, соёлын талаарх ойлголтыг олж авдаг. Энэхүү хичээл нь тоймтой хэдий ч хэл шинжлэлийн салбар нь өргөн уудам бөгөөд баялаг бөгөөд эрэл хайгуул, нээлт хийх олон боломжийг нээж өгдөг.
