Tilshunoslik tilni ilmiy tadqiq qiluvchi fandir. U tillarning tuzilishi (grammatikasi), qanday qoʻllanilishi (pragmatika), vaqt oʻtishi bilan qanday oʻzgarishi (tarixiy tilshunoslik) va ularning ongimiz bilan oʻzaro taʼsiri (psixolingvistika) kabi keng koʻlamli jihatlarni oʻz ichiga oladi. Tilshunoslikni tushunish til san'atining muhim tarkibiy qismi bo'lgan inson tilining murakkabligi va xilma-xilligini tushunishga yordam beradi.
Til - bu ma'lumotni etkazish uchun qoidalar bo'yicha tashkil etilgan so'zlar, tovushlar va imo-ishoralar kabi belgilardan foydalanadigan aloqa tizimi. Bu odamlarga xos bo'lib, muloqot, madaniyat va tafakkur uchun asosdir.
Inson nutqi tovushlarini unlilar va undoshlar kabi toifalarga ajratish mumkin. Fonetika bu tovushlarni artikulyatsion (tovushlar qanday hosil bo'ladi), akustik (tovush to'lqinlarining fizik xususiyatlari) va eshitish (tovushlar qanday qabul qilinadi) kabi jihatlari yordamida tasvirlaydi. Boshqa tomondan, fonologiya bu tovushlarning ma'lum bir tilda qanday ishlashini ko'rib chiqadi. Masalan, “pat” va “spat”dagi inglizcha “p” tovushi biroz farq qilishi mumkin, lekin ular bir xil tovush yoki fonema sifatida qabul qilinadi.
Tildagi eng kichik maʼnoli birlik boʻlgan morfemalar ildiz yoki affiks (prefiks, qoʻshimcha) boʻlishi mumkin. Chunonchi, “believable” so‘zi uchta morfemadan iborat: “un-”, “beieve” va “-able”. Morfologik tahlil so‘zlarni tarkibiy morfemalarga ajratadi va ularning rolini izohlaydi.
Sintaksis gaplar tuzilishini tartibga soluvchi qoida va tamoyillarni o'rganadi. Masalan, ingliz tilida oddiy gap tuzilishi Subject-Ferb-Object (SVO) tartibiga amal qiladi. Biroq, sintaksis faqat so'zlarning tartibi bilan bog'liq emas; Shuningdek, u turli xil jumlalar, masalan, iboralar va bo'laklar qanday qilib ma'noni anglatishini tushunishni o'z ichiga oladi.
Semantika so'zlar, iboralar va jumlalarning ma'nosiga e'tibor beradi. U jumlaning bir nechta ma'noga ega bo'lishi mumkin bo'lgan noaniqlik va turli iboralar bir xil ma'noga ega bo'lgan sinonimiya kabi masalalar bilan shug'ullanadi. Masalan, "Luna Marsga qoyil qoladi" va "Marsni Luna hayratda qoldiradi" jumlalari bir xil ma'noga ega, ammo tuzilishi boshqacha.
Pragmatika kontekst ma'no talqiniga qanday ta'sir qilishini o'rganadi. Unda so‘zlovchining niyati, so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi munosabat, madaniy me’yorlar kabi omillar ko‘rib chiqiladi. Masalan, "Bu yerda sovuq" degan gap kontekstga qarab kuzatish, shikoyat yoki derazani yopish haqidagi nozik so'rov bo'lishi mumkin.
Tillar turli geografik mintaqalar (dialektlar) va ijtimoiy guruhlar (sotsiolektlar) bo'yicha farqlanadi. Misol uchun, bir mintaqadagi "soda" so'zini boshqa mintaqada "pop" deb atash mumkin. Ushbu o'zgarishlarni tushunish til xilma-xilligiga bo'lgan munosabatimizni boyitadi.
Tillar statik emas; ular vaqt o'tishi bilan rivojlanadi. Tarixiy tilshunoslik tillar va til oilalarining kelib chiqishi va rivojlanishini kuzatib, bu o‘zgarishlarni o‘rganadi. U tillarning qanday va nima uchun o‘zgarishini tushunish uchun fonetik, morfologik, sintaktik va semantik o‘zgarishlarni o‘rganadi.
Psixolingvistika tilning miya tomonidan qanday qayta ishlanishi va ishlab chiqarilishini o'rganadi. U tilni o'zlashtirish, til buzilishlari va ikki tillilik kabi mavzularni o'rganadi. Misol uchun, tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, miyaning chap yarim shari odatda tilni qayta ishlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Til madaniyat va jamiyat bilan chuqur bog‘langan. U madaniy o'ziga xoslik, ijtimoiy normalar va qadriyatlarni aks ettiradi. Ijtimoiy lingvistika til va jamiyat oʻrtasidagi munosabatni oʻrganadi, tilning ijtimoiy sharoitlarda qanday oʻzgarishi va oʻzgarishini oʻrganadi.
Tilshunoslik tilni tushunish uchun keng qamrovli asosni taklif qiladi. Uning tuzilishi, ishlatilishi va o'zgarishini o'rganib chiqib, biz insoniy muloqot, fikr va madaniyat haqida tushunchaga ega bo'lamiz. Ushbu dars umumiy ko'rinishga ega bo'lsa-da, tilshunoslik sohasi keng va boy bo'lib, tadqiqot va kashfiyotlar uchun ko'plab yo'llarni ochadi.
