Elm Fəlsəfəsi elmi biliyin necə yaradıldığını, təsdiqini və tətbiqini başa düşməyə çalışır. Bu, elmi araşdırmanın əsasını təşkil edən metodların, prinsiplərin və konsepsiyaların tənqidi tədqiqini əhatə edir.
Elm empirik sübutlar və məntiqi əsaslandırma vasitəsilə təbii dünyanı təsvir etmək və izah etmək məqsədi daşıyır. Elm fəlsəfəsi elmi təcrübənin nəzəri əsaslarını araşdırır, elmi əsaslandırmanın mahiyyətini, elmi nəzəriyyələrin strukturunu, elmi biliklərin etibarlılığını və obyektivliyini şübhə altına alır.
Elmi nəzəriyyələr dəlillərlə dəstəklənən hadisələrin sistematik izahıdır. Onlar nəticələri proqnozlaşdırmağa və əsas prinsipləri başa düşməyə xidmət edir. Nəzəriyyələr sadəcə fərziyyə deyil, empirik məlumatlara və məntiqi uyğunluğa əsaslanır.
Elmi əsaslandırma çox vaxt iki əsas metoddan istifadə edir: induksiya və deduksiya.
İnduksiya xüsusi müşahidələrdən ümumi nəticələr çıxarmağı nəzərdə tutur. Məsələn, gördüyümüz bütün qu quşlarının ağ olduğunu müşahidə etmək bizi bütün qu quşlarının ağ olduğu qənaətinə gətirə bilər.
Deduksiya , əksinə, ümumi ifadə və ya fərziyyə ilə başlayır və nəticələrini araşdırır. Əgər bütün qu quşları ağ (müqəddimə), quş isə qu quşudursa (müqəddimə), onda bu quş ağ olmalıdır (nəticə).
İnduktiv metod faydalı olsa da, çətinliklərlə üzləşir. İnduksiya problemi vurğulayır ki, heç bir empirik məlumat ümumi ifadəni qəti şəkildə sübut edə bilməz. Yeni müşahidələr həmişə ümumiləşdirmələrimizlə ziddiyyət təşkil edə bilər. Bu problem elmi biliklərə xas qeyri-müəyyənliyi nümayiş etdirir və elmi nəzəriyyələrin müvəqqəti olduğunu və təftiş üçün açıq olduğunu göstərir.
Karl Popper bir nəzəriyyənin elmi olması üçün onun yalan olduğunu sübut etmək qabiliyyətinə malik olması lazım olduğunu iddia edərək, saxtakarlıq anlayışını təqdim etdi. Bu meyar elmi nəzəriyyələri qeyri-elmi nəzəriyyələrdən ayırır. Test edilə bilən və potensial olaraq təkzib edilə bilən proqnozlar verən nəzəriyyə daha güclü və daha elmi hesab edilir.
Tomas Kuhnun elmi inqilablar konsepsiyası elmin xətti bilik toplanması ilə inkişaf etmədiyini irəli sürür. Əvəzində “normal elm” dövrləri “inqilabçı elm”lə kəsilir, burada təməl nəzəriyyələr yıxılır və yeni paradiqmalarla əvəz olunur. Buna misal olaraq Ptolemey geosentrik modelindən Günəş sisteminin Kopernik heliosentrik modelinə keçidi göstərmək olar.
Obyektivlik və neytrallıq məqsədlərinə baxmayaraq, elm qaçılmaz olaraq qərəzlərə məruz qalan insanlar tərəfindən aparılır. Alimlərin nəzəri fərziyyələri, metodoloji seçimləri, hətta şəxsi inancları elmi prosesə təsir edə bilər. Bu qərəzlərin tanınması və yumşaldılması elmi araşdırmanın bütövlüyü üçün çox vacibdir.
Təcrübələr elmi araşdırma üçün əsasdır, tədqiqatçılara fərziyyələri sınamağa və nəzarət edilən şəraitdə nəticələri müşahidə etməyə imkan verir. Təcrübələrin dizaynı və təfsiri etibarlılıq və etibarlılığı təmin etmək üçün diqqətlə nəzərdən keçirilməsini tələb edir. Təcrübələrin təkrarlanması elmi ciddiliyin əsas aspektidir və tapıntıların müstəqil tədqiqatçılar tərəfindən təsdiqlənməsinə imkan verir.
Elm boşluqda mövcud deyil; cəmiyyət üçün dərin təsirləri var. Etik mülahizələr elmi tədqiqatın ayrılmaz hissəsidir, nəyin öyrənildiyi, tədqiqatın necə aparıldığı və tapıntıların necə tətbiq ediləcəyi ilə bağlı qərarları rəhbər tutur. Ətraf mühitin davamlılığı, insan hüquqları və ictimai sağlamlıq kimi məsələlər elmi təcrübə ilə dərindən bağlıdır.
Elm fəlsəfəsi elmi araşdırmanın mürəkkəbliyini başa düşmək üçün hərtərəfli çərçivə təklif edir. O, biliyin mahiyyəti, elmi metodların etibarlılığı və elmi kəşflərin etik nəticələri ilə bağlı mühüm suallar doğurur. Elm fəlsəfəsi bu aspektləri tənqidi şəkildə tədqiq etməklə daha çox düşünən, məsuliyyətli və səmərəli elmi təcrübənin inkişafına töhfə verir.
