Fan falsafasi ilmiy bilimlar qanday yaratilishi, tasdiqlanishi va qo‘llanilishini tushunishga intiladi. U ilmiy izlanishlar asosidagi usullar, tamoyillar va tushunchalarni tanqidiy tekshirishni o'z ichiga oladi.
Fan empirik dalillar va mantiqiy mulohazalar orqali tabiiy dunyoni tasvirlash va tushuntirishga qaratilgan. Fan falsafasi ilmiy amaliyotning nazariy asoslarini o‘rganadi, ilmiy fikrlashning mohiyatini, ilmiy nazariyalarning tuzilishini, ilmiy bilimlarning ishonchliligi va obyektivligini shubha ostiga oladi.
Ilmiy nazariyalar - bu dalillar bilan tasdiqlangan hodisalarning tizimli tushuntirishlari. Ular natijalarni bashorat qilish va asosiy tamoyillarni tushunish uchun xizmat qiladi. Nazariyalar shunchaki taxminlar emas, balki empirik ma'lumotlar va mantiqiy izchillikka asoslangan.
Ilmiy fikrlashda ko'pincha ikkita asosiy usul qo'llaniladi: induksiya va deduksiya.
Induksiya muayyan kuzatishlardan umumiy xulosalar chiqarishni o‘z ichiga oladi. Masalan, biz ko'rgan barcha oqqushlarning oq ekanligini ko'rib, barcha oqqushlar oq degan xulosaga kelishimiz mumkin.
Boshqa tomondan, deduksiya umumiy bayonot yoki gipoteza bilan boshlanadi va oqibatlarini o'rganadi. Agar barcha oqqushlar oq bo'lsa (oldindan), qush esa oqqush (premila) bo'lsa, unda bu qush oq bo'lishi kerak (xulosa).
Induktiv usul foydali bo'lsa-da, qiyinchiliklarga duch keladi. Induksiya muammosi shuni ta'kidlaydiki, hech qanday empirik ma'lumotlar umumiy fikrni ishonchli isbotlay olmaydi. Yangi kuzatishlar har doim bizning umumlashtirishlarimizga zid bo'lishi mumkin. Bu muammo ilmiy bilimlarga xos noaniqlikni ko'rsatib, ilmiy nazariyalarning vaqtinchalik va qayta ko'rib chiqishga ochiqligini ko'rsatadi.
Karl Popper nazariya ilmiy bo'lishi uchun uning yolg'onligini isbotlash qobiliyatiga ega bo'lishi kerakligini ta'kidlab, yolg'onchilik tushunchasini kiritdi. Bu mezon ilmiy nazariyalarni ilmiy bo'lmagan nazariyalardan ajratib turadi. Tekshirish mumkin bo'lgan va inkor etilishi mumkin bo'lgan bashoratlarni amalga oshiradigan nazariya kuchliroq va ilmiyroq hisoblanadi.
Tomas Kuhnning ilmiy inqiloblar kontseptsiyasi fan bilimlarning chiziqli to'planishi orqali rivojlanmaydi, deb taklif qiladi. Buning o'rniga, "normal fan" davrlari "inqilobiy fan" tomonidan to'xtatiladi, bu erda asosiy nazariyalar ag'dariladi va yangi paradigmalar bilan almashtiriladi. Bunga misol qilib Ptolemey geosentrik modelidan Quyosh tizimining Kopernik geliotsentrik modeliga o'tishni keltirish mumkin.
Maqsadlari xolislik va betaraflikka qaramasdan, ilm-fanni odamlar tomonidan olib boriladi, ular muqarrar ravishda tarafkashliklarga duchor bo'ladilar. Olimlarning nazariy taxminlari, uslubiy tanlovlari va hatto shaxsiy e'tiqodlari ham ilmiy jarayonga ta'sir qilishi mumkin. Ushbu noto'g'ri fikrlarni tan olish va yumshatish ilmiy tadqiqotning yaxlitligi uchun juda muhimdir.
Tajribalar ilmiy tadqiqot uchun asos bo'lib, tadqiqotchilarga gipotezalarni sinab ko'rish va nazorat qilinadigan sharoitlarda natijalarni kuzatish imkonini beradi. Tajribalarni loyihalash va talqin qilish ishonchliligi va haqiqiyligini ta'minlash uchun ehtiyotkorlik bilan ko'rib chiqishni talab qiladi. Tajribalarning takrorlanishi ilmiy qat'iylikning asosiy jihati bo'lib, topilmalarni mustaqil tadqiqotchilar tomonidan tekshirish imkonini beradi.
Fan vakuumda mavjud emas; jamiyatga chuqur ta'sir ko'rsatadi. Axloqiy mulohazalar ilmiy tadqiqotlarning ajralmas qismi bo‘lib, nima o‘rganilayotganligi, tadqiqot qanday o‘tkazilishi va topilmalar qanday qo‘llanilishi to‘g‘risida qaror qabul qilishda rahbarlik qiladi. Atrof-muhit barqarorligi, inson huquqlari, aholi salomatligi kabi masalalar ilmiy amaliyot bilan chuqur bog‘langan.
Fan falsafasi ilmiy izlanishning murakkabligini tushunish uchun keng qamrovli asosni taqdim etadi. Bu bilimlarning tabiati, ilmiy usullarning ishonchliligi va ilmiy kashfiyotlarning axloqiy oqibatlari haqida muhim savollarni tug'diradi. Fan falsafasi ana shu jihatlarni tanqidiy o‘rganib, ko‘proq fikr yurituvchi, mas’uliyatli va samarali ilmiy amaliyotni rivojlantirishga hissa qo‘shadi.
