Ruh g'oyasi butun dunyo bo'ylab turli diniy, falsafiy va madaniy an'analarda markaziy mavzu bo'lib kelgan. O‘z zamirida ruh ko‘pincha jismoniy tanadan ajralgan, ma’naviy va o‘lmas fazilatlarga ega bo‘lgan individ borligining mohiyati sifatida tushuniladi. Ushbu dars ruh tushunchasini kengroq kontekstlarda uning ahamiyatini e'tirof etgan holda, birinchi navbatda, din nuqtai nazaridan o'rganishga qaratilgan.
Ruh tushunchasi ming yillar oldin paydo bo'lgan va eng qadimgi diniy va falsafiy matnlarda uchraydi. Ko'pgina urf-odatlarda ruh o'limdan keyin omon qolgan va keyingi hayotda mavjud bo'lishi yoki e'tiqod tizimiga qarab yangi tanada qayta tug'ilishi mumkin bo'lgan o'lmas qismi hisoblanadi.
Xristianlik, islom va iudaizm kabi dinlar ruhning mavjudligiga ishonishadi. Xristianlik ruhni o'limdan keyin Xudo tomonidan hukm qilinadigan o'lmas mohiyat sifatida ko'radi. Islom dini ham ruh (arabcha: nafs)ning hukmga bo‘ysunishiga, amali va e’tiqodiga asoslangan abadiy hayotga ishonadi. Yahudiylik ruh haqida ham gapiradi (ibroniycha: nefessh), uning Xudo bilan bog'lanish va axloqiy hayotdagi ahamiyatini ta'kidlaydi.
Sharq dinlarida ruh haqidagi tushunchalar turlicha. Masalan, hinduizm ruhni atman deb ataydi, u abadiy va universal ruhning (Brahman) bir qismidir. Maqsad mokshaga erishish yoki ruhni qayta tug'ilish tsiklidan ozod qilishdir. Boshqa tomondan, buddizm anatta yoki anatman tushunchasini o'rgatadi, bu o'zgarmas ruh yo'qligini, balki qayta tug'ilishni boshdan kechiradigan ongning davomiyligini ko'rsatadi.
Dindan tashqari faylasuflar ruhning tabiati haqida fikr yuritib, ko'pincha uning mavjudligi, uning tana bilan aloqasi, ong va o'ziga xoslikdagi roli haqida bahslashdilar. Aflotun shakllar olami (ideal, mavhum soha) bilan jismoniy olamni ajratib ko‘rsatib, ruhning avvaldan mavjudligi va o‘lmasligini ilgari surdi. Aristotel esa ruhni tananing shakli, hayot uchun zarur bo'lgan va tirik mavjudotlarni jonsiz narsalardan ajratib turadigan, o'lmaslikni nazarda tutmagan holda ko'rgan.
Hozirgi zamon falsafasida ruh haqidagi qarashlar uni alohida borliq (materializm) sifatida inkor etishdan tortib, ruhiy va jismoniy (yoki ruh va tana) bir-biridan tubdan farq qiluvchi substansiyalar yoki xossalar ekanligini ta’kidlaydigan turli xil dualizm shakllarigacha bo‘lgan qarashlarni o‘z ichiga oladi.
Ruhning mavjudligi va tabiati e'tiqod va falsafa masalalari bo'lsa-da, ilmiy izlanishlar ong, o'ziga xoslik va ruh tushunchasi an'anaviy tarzda ko'rib chiqadigan aql-tana muammosi uchun tushuntirishlarni izlaydi. Neyrologiya va psixologiya miyaning qanday ishlashi haqida ko'p narsalarni ochib berdi, fikrlar, his-tuyg'ular va ong ortidagi murakkab jarayonlarni ochib berdi.
Garchi fan nomoddiy ruh mavjudligini tasdiqlamasa-da, u ongning tabiati va o'limdan keyin hayotning mumkinligi kabi o'xshash mavzularga taalluqli savollar bilan shug'ullanadi. Shunisi e'tiborga loyiqki, ba'zi kvant fiziklari ong va jismoniy dunyo o'rtasidagi aloqalar haqida fikr yuritdilar, bu esa ruh haqida fikrlashning yangi usullarini ochishi mumkin, ammo bu g'oyalar spekulyatsiya sohasida qolmoqda.
Ko‘ngilning boy tasviri va ramziyligi sanoqsiz san’at, musiqa va adabiyot asarlarini ilhomlantirib, insoniyatning o‘z mohiyati va taqdirini anglashga intilishini ifodalaydi. Qadimgi Misrning ruhni keyingi dunyoda yo‘naltiruvchi “O‘liklar kitobi”dan tortib, ruhning do‘zax, poklanish va jannat orqali qilgan sayohati haqida hikoya qiluvchi Dante Aligerining “Ilohiy komediya”sigacha ruhni bilishga intilish butun insoniyat madaniyatini shakllantirgan. ming yilliklar.
Zamonaviy madaniyatda ruh tushunchasi o'lmaslik va keyingi hayot g'oyalarini o'rganuvchi film va romanlardan tortib, inson tajribasining ichki chuqurliklarini o'ylaydigan qo'shiq va she'rlargacha turli shakllarda o'z ifodasini topadi.
Ruhga bo'lgan ishonch odamlarning o'ziga, boshqalarga va atrofdagi dunyoga qanday qarashiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. U ko'pincha dinlar ichidagi axloqiy va axloqiy tizimlar uchun asos bo'lib xizmat qiladi, inson qadr-qimmatini, hayotning muqaddasligini va to'g'ri va noto'g'ri tamoyillarini tushunish uchun asos yaratadi. Shunday qilib, ruh nafaqat metafizik spekulyatsiya, balki amaliy axloqiy ahamiyatga ega, xulq-atvor va shaxslararo munosabatlarga rahbarlik qiladi.
Masalan, ko‘pgina diniy urf-odatlarda ibodat, meditatsiya, xayr-ehson qilish va ilohiy qonunlarga muvofiq yashash kabi amallar orqali ruhga g‘amxo‘rlik qilish muhimligi ta’kidlanadi. Bunday amaliyotlar ruhni oziqlantiradi, ruhiy o'sishga va keyingi hayotga tayyorgarlikka hissa qo'shadi yoki yuqori darajaga erishadi.
Ko‘ngil tushunchasi o‘zining boy tarixi va chuqur ma’nolari bilan insoniyat tafakkuri va madaniyatining hayotiy jihati bo‘lib qolmoqda. U din, falsafa, fan va san’at sohalarini bog‘lab, insoniyatning borlig‘imiz mohiyatini, hayot va o‘lim sirlarini anglashga bo‘lgan doimiy izlanishlarini aks ettiradi. Ruh haqidagi qarashlar turli urf-odatlar va fanlarda juda xilma-xil bo'lsa-da, uning o'zimiz va biz yashayotgan dunyo haqidagi tushunchamizni shakllantirishdagi ahamiyati shubhasizdir.
