Sosial tədqiqatlar cəmiyyətlərin necə işlədiyini və insanların ətraf mühitlə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu araşdıran bir sahədir. "Dünya" termininin bu intizam daxilində müxtəlif şərhləri və tətbiqləri var. Bu, fiziki Yer planetinə, qlobal insan cəmiyyətinə və ya qlobal problemləri anladığımız konseptual çərçivəyə istinad edə bilər. Bu dərsdə biz coğrafiya, tarix, mədəniyyət və beynəlxalq münasibətlərə toxunaraq, sosial elmlərdə çoxşaxəli “dünya” anlayışını araşdırırıq.
1. Fiziki Dünya: Coğrafiya və Ətraf Mühit
Yer Günəşdən üçüncü planetdir, ətrafı təqribən 40.075 kilometrdir. Onun səthi 71% su və 29% quru olmaqla qitələrə və okeanlara bölünür. Bu fiziki dünya cəmiyyətlərin inkişaf etdiyi coğrafiya və mühiti formalaşdıran bütün insan fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Qitələr anlayışı coğrafiyada əsasdır. Ənənəvi olaraq yeddi qitə var: - Asiya - Afrika - Şimali Amerika - Cənubi Amerika - Antarktida - Avropa - Avstraliya Hər bir qitənin insan həyat tərzinə və cəmiyyətlərinə təsir edən fərqli coğrafi xüsusiyyətləri, iqlimi və ekosistemləri var. Məsələn, Afrikadakı Nil çayı min illər boyu kənd təsərrüfatı sivilizasiyalarını dəstəkləmişdir, Arktika bölgəsinin sərt iqlimi isə həmin ərazilərdə yaşayan yerli xalqların həyat tərzinə təsir göstərir. Ətraf mühit amilləri də cəmiyyətlərin inkişafında həlledici rol oynayır. Təbii ehtiyatların iqtisadi fəaliyyətə təsirini nəzərdən keçirin. Səudiyyə Ərəbistanı kimi neftlə zəngin olan ölkələrin iqtisadiyyatı böyük ölçüdə neft hasilatı və ixracından asılıdır. Bunun əksinə olaraq, məhdud təbii ehtiyatları olan ölkələr texnologiya və xidmətlərə diqqət yetirə bilər.
2. Sosial Dünya: Tarix və Mədəniyyət
Bəşər tarixi cəmiyyətlərin zamanla necə inkişaf etdiyini göstərən bir qeyddir. Ovçu-yığıcı icmalardan qabaqcıl texnoloji cəmiyyətlərə qədər insan sivilizasiyalarının inkişafı sosial tədqiqatların əsas mövzusudur. Mədəni diffuziya bəşər tarixini əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdıran bir prosesdir. Bu, mədəni inancların və sosial fəaliyyətlərin bir qrupdan digərinə yayılmasına aiddir. Qədim ticarət yolları şəbəkəsi olan İpək Yolu Şərqlə Qərb arasında mal, ideya, texnologiya və din mübadiləsini asanlaşdıran ən yaxşı nümunədir. Mədəniyyət bu sosial qruplardakı fərdlərin sosial davranışını, normalarını, biliklərini, inanclarını, sənətlərini, qanunlarını, adətlərini, imkanlarını və vərdişlərini əhatə edir. O, dinamikdir və daim inkişaf edir, miqrasiya, kommunikasiya və ticarət kimi amillərin təsiri altındadır.
3. İnsan Dünyası: Cəmiyyət və Əlaqələr
Cəmiyyət davamlı sosial qarşılıqlı əlaqədə iştirak edən bir qrup fərdlərə və ya eyni coğrafi və ya sosial ərazini paylaşan böyük bir sosial qrupa aiddir. Cəmiyyət daxilindəki sosial strukturlar fərdlərin bir-biri ilə necə münasibət qurduğunu müəyyən edən nümunələr şəklində təşkil olunur. Ailə, təhsil və hökumət cəmiyyətlərin fəaliyyətinə təsir edən əsas sosial institutlardır. Ailələr sosiallaşma üçün əsas vahiddir, təhsil sistemləri bilik və bacarıqları nəsillər arasında ötürür və hökumətlər davranış və qarşılıqlı əlaqələri tənzimləyən qanunlar müəyyən edir. Sosial münasibətlər və iyerarxiya cəmiyyətlər daxilində qarşılıqlı əlaqələri də müəyyən edir. Bunlar, fərdlərin cəmiyyətdəki rollarına, məsuliyyətlərinə və imkanlarına təsir edən yaş, cins, sinif və etnik mənsubiyyət kimi amillərə əsaslana bilər.
4. Siyasi Dünya: Beynəlxalq Münasibətlər və Qlobal Problemlər
Beynəlxalq əlaqələr ticarət, müharibə, diplomatiya və qlobal idarəetmə kimi məsələlərə diqqət yetirərək, xalqlar arasında qarşılıqlı əlaqələri öyrənir. Getdikcə bir-birinə bağlı olan dünyada ölkələr arasındakı dinamikanı başa düşmək qlobal problemlərin həlli üçün vacibdir. Qloballaşma biznes və ya digər təşkilatların beynəlxalq təsirləri inkişaf etdirməsi və ya beynəlxalq miqyasda fəaliyyətə başlaması prosesinə istinad edən əsas anlayışdır. Bu, iqtisadi qarşılıqlı asılılığın artmasına, mədəni mübadilələrə və iqlim dəyişikliyi kimi ümumi qlobal problemlərə gətirib çıxardı. İqlim dəyişikliyi milli sərhədləri aşan qlobal problemə nümunədir. Bu, əsasən qalıq yanacaqların istifadəsi nəticəsində yaranan atmosfer karbon dioksidin səviyyəsinin artması ilə izah edilən qlobal və ya regional iqlim modellərində dəyişiklikdir. İqlim dəyişikliyi üzrə beynəlxalq müqavilə olan Paris Razılaşması qlobal istiləşməni sənayedən əvvəlki səviyyədən 2 dərəcədən çox aşağı səviyyədə məhdudlaşdırmaqla onun təsirlərini azaltmaq məqsədi daşıyır.
Nəticə
Sosial elmlərdə “dünya” fiziki mühiti, insan cəmiyyətlərini, mədəni qarşılıqlı əlaqələri və beynəlxalq əlaqələri əhatə edən geniş və mürəkkəb anlayışdır. Coğrafiya, tarix, mədəniyyət və qlobal çağırışların öyrənilməsi vasitəsilə sosial elmlər dünyanı bir çox ölçülərdə dərk etmək üçün çərçivə təmin edir. Bu anlayış 21-ci əsrin çağırışlarını həll etməyə qadir olan məlumatlı qlobal vətəndaşları inkişaf etdirmək üçün çox vacibdir.
