Back to the topics list

təcrübələr

Eksperimentləri Anlamaq: Hərtərəfli Bələdçi

Eksperimentlər ətrafımızdakı dünya haqqında anlayışımızı genişləndirməkdə həlledici rol oynayır. Bunlar naməlum effekti aşkar etmək, fərziyyəni yoxlamaq və ya qurmaq və ya məlum effekti göstərmək üçün idarə olunan şəraitdə həyata keçirilən sistematik prosedurlardır. Təcrübələr vasitəsilə elm adamları digər dəyişənlərə təsirlərini müəyyən etmək üçün dəyişənləri manipulyasiya edərək səbəb-nəticə əlaqələri qura bilərlər.

Təcrübə növləri

Müxtəlif növ eksperimentlər var, hər birinin özünəməxsus məqsədləri və metodologiyası var. Ən çox yayılmış növlərdən bəziləri bunlardır:

• Nəzarət edilən eksperimentlər: Bu təcrübələr ən azı iki qrupdan ibarətdir: eksperimental qrup və nəzarət qrupu. Eksperimental qrup yoxlanılan dəyişənə məruz qalır, nəzarət qrupu isə yox. Bu quraşdırma tədqiqatçılara dəyişənin nəticəyə təsirlərini təcrid etməyə imkan verir.
• Sahə Təcrübələri: Real dünya şəraitində aparılan çöl təcrübələri dəyişənlərin təbii şəraitdə necə işlədiyinə dair fikirlər təklif edir. Bununla belə, xarici dəyişənlərə nəzarət laboratoriya şəraitində olduğundan daha çətindir.
• Təbii Təcrübələr: Bu təcrübələrdə tədqiqatçılar təcrübənin strukturunu təqlid edən təbii hadisələrin təsirlərini müşahidə edirlər. Dəyişənlər üzərində nəzarət məhdud olsa da, təbii eksperimentlər real dünya hadisələri haqqında dəyərli fikirlər verir.
• Kvazi-eksperimentlər: Bu təcrübələrdə subyektlərin qruplara təsadüfi təyinatı yoxdur. Əvəzində qərəzlilik yarada biləcək əvvəlcədən mövcud qruplardan istifadə edilir. Yenə də, təsadüfi təyinat mümkün olmadıqda kvazi-eksperimentlər faydalıdır.

Təcrübələrdə Elmi Metod

Eksperimental tədqiqatın mərkəzində elmi metod, təcrübələrin aparılmasına sistemli yanaşma dayanır. Bir neçə addımı əhatə edir:

1. Müşahidə: Müşahidələr əsasında problemin müəyyən edilməsi və müəyyənləşdirilməsi.
2. Fərziyyənin formalaşdırılması: Dəyişənlər arasında əlaqə haqqında ilkin izahat və ya proqnoz təklif etmək. Bir fərziyyə tez-tez səbəb və nəticə baxımından ifadə edilir və belə strukturlaşdırıla bilər: "Əgər [müstəqil dəyişən] [xüsusi müdaxilə] olarsa, o zaman [asılı dəyişən] [proqnozlaşdırılan nəticə] olacaq."
3. Təcrübənin layihələndirilməsi: Dəyişənləri, onların necə manipulyasiya ediləcəyini və ölçüləcəyini və izləniləcək proseduru təyin etməklə fərziyyənin necə sınaqdan keçiriləcəyini planlaşdırmaq.
4. Təcrübənin aparılması: Etibarlı nəticələri təmin etmək üçün dəyişənlərə diqqətlə nəzarət etməklə, plana uyğun olaraq eksperimentin aparılması.
5. Məlumatların təhlili və Nəticələrin Çıxarılması: Toplanmış məlumatların fərziyyəni dəstəklədiyini və ya təkzib etdiyini müəyyən etmək üçün tədqiq etmək. Bu addım tez-tez dəyişənlər arasındakı əlaqələri qiymətləndirmək üçün statistik təhlili əhatə edir.
6. Nəticələrin Hesabatı: Nəticələrin, metodologiyanın və nəticələrin nəzərdən keçirilməsi və təkrarlanması üçün daha geniş elmi ictimaiyyətə təqdim edilməsi.

Təcrübələrdə dəyişənlər

Təcrübələr kontekstində dəyişənlər idarə oluna, ölçülə və ya manipulyasiya edilə bilən elementlərdir. Eksperimental tədqiqatda əsasən üç növ dəyişən var:

• Müstəqil Dəyişənlər (IV): Tədqiqatçı tərəfindən asılı dəyişənə təsirini araşdırmaq üçün manipulyasiya edilən və ya dəyişdirilən dəyişən.
• Dependent Variables (DV): Test edilən və ölçülən dəyişən, müstəqil dəyişənin manipulyasiyalarına cavab olaraq dəyişir.
• Nəzarət Dəyişənləri: Asılı dəyişəndə ​​hər hansı dəyişikliyin müstəqil dəyişənin manipulyasiyasının nəticəsi olmasını təmin etmək üçün təcrübə boyu sabit saxlanılan dəyişənlər.

Sadə Təcrübə Nümunəsi

Təcrübənin necə işlədiyini göstərmək üçün günəş işığının bitki böyüməsinə təsirini yoxlamaq üçün sadə bir təcrübəni nəzərdən keçirək.

• Fərziyyə: Bitkilər günəş işığına məruz qalsalar, o zaman günəş işığına məruz qalmayan bitkilərdən daha uzun böyüyəcəklər.
• Müstəqil Dəyişən: Günəş işığına məruz qalma miqdarı.
• Asılı Dəyişən: Bitki boyu.
• Nəzarət Dəyişənləri: Bitki növü, torpaq növü, suyun miqdarı və s.

Təcrübə günəş işığına məruz qalma miqdarı istisna olmaqla, eyni şəraitdə iki dəst bitki yetişdirməyi əhatə edəcək. Bir qrup günəşdə (eksperimental qrup), digəri isə kölgədə (nəzarət qrupu) yerləşdiriləcək. Əvvəlcədən müəyyən edilmiş müddətdən sonra hər qrupdakı bitkilərin hündürlüyü ölçüləcək və müqayisə ediləcək.

Replikasiya və Peer Review əhəmiyyəti

Replikasiya və peer-nəzarət elmi prosesin kritik komponentləridir. Replikasiya nəticələrin ardıcıl və etibarlı olmasını təmin etmək üçün təcrübənin yenidən həyata keçirilməsini nəzərdə tutur. Peer review elmi işin bu sahədə mütəxəssis olan başqaları tərəfindən qiymətləndirilməsinə aiddir. O, tapıntıları təsdiq etməyə və dərc edilməzdən əvvəl tədqiqatın lazımi keyfiyyət və etibarlılıq standartlarına cavab verməsini təmin etməyə xidmət edir.

Nəticə

Təcrübələr biliyin inkişafı üçün əsas vasitədir. Onlar fərziyyələri yoxlamaq və dəyişənlər arasındakı əlaqələri anlamaq üçün sistematik bir yol təqdim edir. Tədqiqatçılar eksperimentləri diqqətlə tərtib etməklə və həyata keçirməklə və tapıntıları həmyaşıdların nəzərdən keçirilməsinə və təkrarlanmasına tabe etməklə, kainat haqqında anlayışımızı inkişaf etdirən dəyərli fikir və kəşflərə töhfə verə bilərlər.