Səs havada, mayelərdə və bərk cisimlərdə dalğalar şəklində yayılan bir enerji növüdür. Gündəlik həyatımızda həlledici rol oynayır, bizə ünsiyyət qurmaq, musiqidən həzz almaq və hətta ətrafımızda naviqasiya etmək imkanı verir. Bu dərs səs dalğalarının əsaslarını öyrənir, onların xassələrini, davranışlarını və təsirlərini araşdırır.
Səs dalğaları cismin hərəkəti nəticəsində mühitdə (hava, su və ya bərk cisimlər) keçən vibrasiyalardır. Bu titrəmələr mühitdəki hissəciklərin istirahət vəziyyətindən irəli və geri hərəkət etməsinə səbəb olur, sıxılma və seyrəkləşmə sahələri yaradır. Səs dalğaları uzununa dalğalardır, yəni hissəciklərin hərəkəti dalğanın hərəkət istiqamətinə paraleldir.
Səs dalğaları səsi necə qəbul etdiyimizi müəyyən edən bir neçə əsas xüsusiyyətə malikdir:
Səsin sürəti keçdiyi mühitdən təsirlənir və ümumiyyətlə bərk və mayelərdə qazlara nisbətən daha sürətli olur. Otaq temperaturunda (20°C) havada səsin sürətini hesablamaq üçün formula belədir:
\( v = 343 \, \textrm{Xanım} \)burada \(v\) səsin saniyədə metrlə (m/s) sürətidir.
Səs dalğaları qulağımıza daxil olur və qulaq pərdələrimizin titrəməsinə səbəb olur. Bu titrəmələr orta qulağımızdakı kiçik sümüklər vasitəsilə ötürülür və daxili qulaqdakı koklea tərəfindən elektrik siqnallarına çevrilir. Daha sonra beynimiz bu siqnalları səs kimi şərh edir.
Səs dalğaları səthlərdən sıçraya bilər, bu fenomen əks olaraq bilinir. Bu, əks-sədaların arxasında duran prinsipdir. Yansıtılan səsin keyfiyyəti səthin teksturasından və düşmə bucağından asılıdır.
Refraksiya səs dalğalarının bir mühitdən digərinə keçərək sürət və istiqamət dəyişikliyinə səbəb olduqda baş verir. Bu, hərəkət edən səs mənbəyinin hündürlüyündə görünən dəyişiklik (Doppler effekti) kimi maraqlı effektlərlə nəticələnə bilər.
İki və ya daha çox səs dalğası qarşılaşdıqda, bir-birinə müdaxilə edirlər. Bu, səsin yüksəkliyinə və keyfiyyətinə təsir edən intensivliyin artması (konstruktiv müdaxilə) və ya intensivliyin azalması (dağıdıcı müdaxilə) ilə nəticələnə bilər.
Fəaliyyətdə olan səs dalğalarına misal tüninq çəngəlidir. Zərbə zamanı o, müəyyən tezlikdə titrəyərək havada yayılan və eşidilə bilən səs dalğaları yaradır.
Səsin əksini nümayiş etdirmək üçün sadə bir təcrübə boş otaqda və ya kanyonda qışqırmaq və ya əl çalmaqdır; eşidilən əks-səda geri dönən səs dalğalarıdır.
Ortanın səsə təsirini araşdırmaq üçün masaya toxunmaq və sonra qulağı masaya sıxmaq olar. Bərk masa vasitəsilə eşidilən səs hava ilə ötürülən səsdən daha yüksək və aydındır ki, bu da səsin bərk cisimlərdə daha sürətli və daha az enerji itkisi ilə yayıldığını nümayiş etdirir.
Səs dalğaları tibb (ultrasəs görüntüləmə), naviqasiya və xəritəçəkmə (sonar) və hətta təmizləmə (ultrasəs təmizləyicilərindən istifadə) daxil olmaqla bir çox sahədə tətbiq tapır. Səs dalğalarının prinsiplərini başa düşmək bu və bir çox digər sahələrdə irəliləyişlərə imkan verir.
Səs dalğaları dünyamızın füsunkar və ayrılmaz hissəsidir, rabitədən tutmuş texnologiyaya qədər hər şeyə təsir edir. Onların xassələrini, davranışlarını və tətbiqlərini tədqiq etməklə biz səs elmini və onun həyatımıza təsirini daha dərindən dərk edirik.
