Demoqrafiya populyasiyaların statistik tədqiqidir, xüsusən də ölçüsü, strukturu və paylanması. Bu, doğum, ölüm və miqrasiya kimi populyasiyaların dinamikasını əhatə edir. Burada biz əhali aspektlərinə diqqət yetirərək demoqrafiyanın əsas tərəflərini araşdırırıq.
Populyasiyanın ölçüsü müəyyən bir ərazidə müəyyən bir zamanda müəyyən edilmiş fərdlərin ümumi sayına aiddir. Əhalinin sayını bilmək sosial ehtiyacları ödəmək üçün resursları, infrastrukturu və xidmətləri planlaşdırmaq üçün çox vacibdir.
Məsələn, 10.000 əhalisi olan bir şəhər müəyyən sayda məktəb, xəstəxana və ərzaq təchizatı tələb edə bilər. Əhali 15 000-ə qədər artarsa, şəhər öz resurslarını buna uyğun tənzimləməlidir.
Əhali strukturu əhalinin tərkibinə yaş, cins və digər xüsusiyyətlər baxımından baxır. Bu struktur tez-tez populyasiya piramidasından istifadə etməklə vizuallaşdırılır, bu, müxtəlif yaş qruplarının populyasiyada paylanmasını göstərir, əhalinin yaş və cins strukturunun mənzərəsini yaradır.
Əhali strukturundan istifadə nümunəsi bazar təhlilidir. Şirkətlər bir ərazidə üstünlük təşkil edən yaş qrupuna və ya cinsinə əsaslanan məhsulları hədəfləyə bilər. Məsələn, çox sayda gənc ailənin olduğu bir məhəllə uşaq məhsulları satan daha çox mağaza görə bilər.
Əhalinin paylanması fərdlərin müəyyən bir ərazidə necə yayıldığını göstərir. Paylanmaya təsir edən amillərə coğrafiya, iqlim, iqtisadiyyat, sosial, siyasi və mədəni amillər daxildir.
Məsələn, sahilyanı bölgələrdə limanlarda və turizmdə iş yerlərinin olması səbəbindən daha yüksək əhali sıxlığı ola bilər. Bunun əksinə olaraq, dağlıq ərazilərdə daha ağır yaşayış şəraiti və daha az məşğulluq imkanları səbəbindən daha az sıxlıq ola bilər.
Əhali dinamikası populyasiyaların zamanla necə dəyişdiyini və bu dəyişiklikləri nəyin idarə etdiyini nəzərə alır. Əsas amillərə doğum nisbətləri, ölüm nisbətləri və miqrasiya daxildir.
Doğum səviyyəsi hər 1000 nəfərə düşən doğum sayıdır. Əhali artımında həlledici amildir. Daha yüksək doğum nisbəti, digər amillərin sabit qaldığını nəzərə alaraq, artan əhalinin olduğunu göstərir.
Məsələn, A qəsəbəsində 1000-ə 12 doğum nisbəti və sabit ölüm nisbəti varsa, onun əhalisi çox güman ki, artacaq.
Ölüm nisbəti ildə 1000 nəfərə düşən ölüm sayıdır. Çox vaxt səhiyyə və yaşayış şəraitinin yaxşılaşması ilə əlaqədar ölüm nisbətlərinin aşağı olması əhalinin artımına kömək edir.
On il ərzində ölüm nisbəti 1000-də 10-dan 1000-ə 8-ə enən bir şəhərdə doğum nisbəti dəyişməz qalarsa, əhali artımı müşahidə edilə bilər.
Miqrasiya həm immiqrasiyanı (gələn), həm də miqrasiyanı (gidən) əhatə edir və yerli və milli əhaliyə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Yüksək immiqrasiya nisbətləri əhalinin artmasına, yüksək miqrasiya isə əhalinin azalmasına səbəb ola bilər.
İqtisadi çətinliyə görə yüksək mühacirətlə üzləşən ölkə əhalisinin sayında azalma görə bilər, bu da onun demoqrafik strukturuna təsir edə bilər.
Demoqrafik Keçid Modeli (DTM) ölkə sənayedən əvvəlki dövrdən sənayeləşmiş iqtisadi sistemə doğru inkişaf etdikcə əhalinin yüksək doğum və ölüm nisbətlərindən aşağı doğum və ölüm nisbətlərinə qədər mərhələlərlə necə dəyişdiyini nəzəriyyə edir.
DTM beş mərhələni təsvir edir:
Məsələn, bir çox Avropa ölkələri doğum və ölüm nisbətlərinin aşağı olduğu 4-cü Mərhələdə hesab edilir, yüksək doğum və ölüm nisbətlərinin azalması səbəbindən sürətli əhali artımı yaşayan Sub-Sahara Afrikası ölkələri isə Mərhələ 2-də tapıla bilər.
Əhali siyasəti hökümətlər tərəfindən əhalinin həddindən artıq çoxluğu, əhalinin azlığı və ya qocalması kimi demoqrafik problemləri idarə etmək üçün həyata keçirilən strategiyalardır. Bu siyasətlərə ailə planlaşdırılması proqramları vasitəsilə doğum nisbətlərinə təsir göstərmək, ölüm nisbətlərini azaltmaq üçün səhiyyə xidmətini yaxşılaşdırmaq və ya miqrasiyanı tənzimləmək cəhdləri daxil ola bilər.
Çinin əhalinin artımını nəzarətdə saxlamaq üçün həyata keçirilən tək uşaq siyasəti demoqrafik tədqiqatların təsirinə məruz qalan əhali siyasətinin nümunəsidir. Bunun əksinə olaraq, Fransa kimi ölkələr uşaqlı ailələrə subsidiyalar vasitəsilə daha yüksək doğum nisbətlərini təşviq etmək üçün siyasət həyata keçirmişlər.
Demoqrafiyanı və əhali dinamikasına təsir edən amilləri başa düşmək qlobal miqyasda müxtəlif əhalinin ehtiyaclarını və problemlərini həll etmək üçün resursların, xidmətlərin və siyasətlərin planlaşdırılması və idarə edilməsi üçün çox vacibdir. Demoqraflar əhalinin sayı, strukturu, paylanması və dinamikasının tədqiqi vasitəsilə iqtisadi, sosial və ətraf mühitin planlaşdırılması və siyasətin hazırlanması üçün əsas anlayışları təmin edirlər.
