Arxeologiya keçmiş insan həyatı və fəaliyyətinin maddi qalıqlarının elmi tədqiqidir. Artefakt adlanan bu qalıqlar tikililərdən və tikililərdən tutmuş alətlərə, saxsı qablara və hətta qədim torpaqlarda tapılan toxumlara və ya tozcuqlara qədər dəyişə bilər. Arxeologiya keçmişdə insanların necə yaşadıqlarını, işlədiklərini və ətraf mühitlə qarşılıqlı əlaqədə olduqlarını anlamaq məqsədi daşıyır. Bu anlayış bizə öz cəmiyyətimiz və mədəni təkamülümüz haqqında anlayışlar əldə etməyə kömək edir.
Arxeoloji proses tədqiqat və planlaşdırmadan başlayır. Arxeoloqlar tarixi qeydlər, səth araşdırmaları və ya hətta peyk görüntüləri və yerə nüfuz edən radar kimi müasir texnologiyalar əsasında qazıntı üçün ərazi seçirlər. Sahə seçildikdən sonra torpağın altında basdırılmış artefaktları və xüsusiyyətləri aşkar etmək üçün diqqətli və sistematik qazıntı aparılır.
Qazıntıdan sonra tapıntılar və tikililər laboratoriyalarda təhlil edilir. Radiokarbon tarixləri və dendroxronologiya kimi üsullar materialların yaşını təyin etməyə kömək edə bilər. Tapıntılar daha sonra keçmişin insanları və cəmiyyətləri haqqında hekayələr qurmaq üçün istifadə olunur.
Artefaktlar insanlar tərəfindən hazırlanmış və ya istifadə edilən əşyalardır. Bunlar daşdan, metaldan və ya sümükdən hazırlanmış alətlər, saxsı qablar, zərgərlik əşyaları və hətta atılmış yemək qalıqları ola bilər. Artefaktlar bizə insanların gündəlik həyatı, texnologiyaları, pəhrizləri və sosial strukturları haqqında məlumat verə bilər.
Digər tərəfdən strukturlara binalar, yollar və abidələr daxildir. Onlar qədim sivilizasiyaların memarlıq üslubları, şəhərsalma və ictimai-siyasi təşkili haqqında məlumat verir.
Arxeoloji nəzəriyyələr insan cəmiyyətlərinin zamanla niyə və necə dəyişdiyini izah etməyə kömək edir. Məsələn, mədəni diffuziya nəzəriyyəsi cəmiyyətlərdəki dəyişikliklərin ideyaların və texnologiyaların bir mədəniyyətdən digərinə yayılması nəticəsində baş verdiyini irəli sürür. Prosesual arxeologiya , başqa bir nəzəriyyə, cəmiyyətlərin ətraf mühitə uyğunlaşmalar və onların populyasiyaları arasındakı qarşılıqlı əlaqə vasitəsilə necə inkişaf etdiyinə baxır.
Arxeologiyada istifadə olunan üsullar çox müxtəlifdir, lakin ümumiyyətlə artefaktların təhlili üçün vasvası qazıntı texnikası və mürəkkəb alətləri əhatə edir. Buraya materialların tərkibini araşdırmaq üçün mikroskopiya və ya müəyyən obyektlərin mənşəyini müəyyən etmək üçün kimyəvi analiz daxil ola bilər.
Arxeoloqlar tapdıqları dəlilləri diqqətlə şərh etməlidirlər. Bu, həm artefaktların özlərini, həm də onların tapıldığı konteksti dərindən başa düşməyi tələb edir. Şərh mürəkkəb ola bilər, çünki eyni dəlil bəzən keçmişlə bağlı çoxsaylı fərziyyələri dəstəkləyə bilər. Buna görə də tənqidi düşüncə və açıq fikir hər hansı bir arxeoloq üçün vacib vasitədir.
Arxeoloji abidələr və artefaktlar ortaq irsimizin bir hissəsidir. Bu materialların qorunması gələcək nəsillər üçün çox vacibdir ki, onlar bəşər tarixini başa düşə və qiymətləndirə bilsinlər. Təəssüf ki, bir çox saytlar təbii çürümə, talan və inkişaf təhlükəsi ilə üzləşir. Bu qiymətli sərvətləri qorumaq üçün konservasiya səyləri vacibdir.
Bundan əlavə, arxeoloqlar öyrəndikləri cəmiyyətlərin mədəniyyətlərinə və nəsillərinə hörmət etmək üçün etik məsuliyyət daşıyırlar. Buraya qazıntıdan əvvəl icazə almaq, insan qalıqlarına hörmətlə yanaşmaq və bəzən artefaktları öz ölkələrinə və ya mənşə mədəniyyətinə qaytarmaq daxildir.
Müasir arxeologiya arxeoloji əraziləri kəşf etmək və təhlil etmək üçün texnologiyadan getdikcə daha çox istifadə edir. LIDAR (Light Detection and Ranging) kimi texnikalar yerin səthini havadan çox təfərrüatlı şəkildə xəritəyə çıxararaq yerdə görünməyən xüsusiyyətləri üzə çıxara bilər. GIS (Coğrafi İnformasiya Sistemləri) məkan məlumatlarının idarə edilməsində və təhlilində kömək edir, arxeoloqlara müxtəlif saytlar və xüsusiyyətlər arasında nümunələri və əlaqələri görməyə imkan verir.
Rəqəmsal texnologiyalar həm də arxeoloji tapıntıların necə qorunduğunu və paylaşılmasını dəyişdirir. Üçölçülü skan və çap, orijinal elementə zərər vermə riski olmadan tədqiqat üçün artefaktları təkrarlaya bilər və virtual reallıq təhsil məqsədləri üçün qədim binaları və ya hətta bütün şəhərləri yenidən yarada bilər.
Arxeologiya təkcə arxeoloqlar üçün deyil. İştiraklı arxeologiya qazıntıların planlaşdırılmasından tutmuş kəşflərin şərhinə və mühafizəsinə qədər arxeoloji prosesə yerli icmaları cəlb edir. Bu yanaşma yerli adət-ənənələrə hörmətlə yanaşır və canlı insanlarla onların əcdad irsi arasında dərin əlaqələri etiraf edir.
İnklüzivlik həm də arxeologiyanın müxtəlif insanlar, o cümlədən bu sahədə kifayət qədər təmsil olunmayan qruplar üçün əlçatan olmasını təmin etmək deməkdir. Keçmişin öyrənilməsinə çoxsaylı perspektivlər gətirməklə, biz bəşər tarixi haqqında daha dolğun və nüanslı bir anlayış qura bilərik.
Arxeologiya bizi keçmişimizlə birləşdirən, haradan gəldiyimizi və zamanla insan cəmiyyətlərinin necə təkamül etdiyini anlamağa kömək edən həyati bir araşdırma sahəsidir. Arxeoloqlar keçmiş mədəniyyətlərin maddi qalıqlarını diqqətlə aşkar edərək və təhlil edərək əcdadlarımızın həyatını, inanclarını və mühitlərini yenidən qura bilərlər. Qoruma və etik təcrübə vasitəsilə biz bu biliyin gələcək nəsilləri zənginləşdirməyə və məlumatlandırmaqda davam etməsini təmin edirik.
