Археологи бол хүний өнгөрсөн амьдрал, үйл ажиллагааны материаллаг үлдэгдлийг шинжлэх ухаанаар судалдаг шинжлэх ухаан юм. Олдвор гэж нэрлэгддэг эдгээр үлдэгдэл нь барилга байгууламж, барилга байгууламжаас эхлээд багаж хэрэгсэл, вааран эдлэл, тэр ч байтугай эртний хөрсөнд олдсон үр, цэцгийн тоос хүртэл байж болно. Археологи нь өнгөрсөн үеийн хүмүүс хэрхэн амьдарч, ажиллаж, хүрээлэн буй орчинтойгоо харьцаж байсныг ойлгох зорилготой. Энэхүү ойлголт нь бидэнд өөрсдийн нийгэм, соёлын хувьслын талаар ойлголттой болоход тусалдаг.
Археологийн үйл явц нь судалгаа, төлөвлөлтөөс эхэлдэг. Археологичид малтлага хийх газрыг түүхийн баримт бичиг, газрын гадаргын судалгаа, тэр ч байтугай хиймэл дагуулын зураг, газрын гадаргууд нэвтрэх радар зэрэг орчин үеийн технологид тулгуурлан сонгодог. Тухайн газрыг сонгосны дараа газар дор булагдсан олдвор, эд зүйлсийг илрүүлэхийн тулд болгоомжтой, системтэй малтлага хийдэг.
Малтлага хийсний дараа олдвор, байгууламжийг лабораторид шинжилдэг. Радиокарбон, дендрохронологи гэх мэт аргууд нь материалын насыг тодорхойлоход тусална. Дараа нь олдворуудыг өнгөрсөн үеийн хүмүүс, нийгмийн тухай өгүүлэмжийг бүтээхэд ашигладаг.
Олдвор гэдэг нь хүний хийсэн эсвэл ашигласан эд зүйл юм. Эдгээр нь чулуу, металл, ясаар хийсэн багаж хэрэгсэл, вааран эдлэл, үнэт эдлэл, тэр ч байтугай хаягдсан хүнсний үлдэгдэл байж болно. Олдворууд нь хүмүүсийн өдөр тутмын амьдрал, тэдний технологи, хооллолт, нийгмийн бүтцийн талаар хэлж чадна.
Нөгөө талаас барилга байгууламжид барилга, зам, хөшөө дурсгалууд орно. Тэд эртний соёл иргэншлийн архитектурын хэв маяг, хот төлөвлөлт, нийгэм-улс төрийн зохион байгуулалтын талаархи ойлголтыг өгдөг.
Археологийн онолууд нь хүний нийгэм цаг хугацааны явцад яагаад, хэрхэн өөрчлөгдөж байгааг тайлбарлахад тусалдаг. Жишээлбэл, соёлын тархалтын онол нь нэг соёлоос нөгөө соёлд үзэл санаа, технологи тархсанаас болж нийгэмд өөрчлөлт гардаг гэж үздэг. Процессын археологи нь өөр нэг онол нь хүрээлэн буй орчиндоо дасан зохицох, хүн амын хоорондын харилцан үйлчлэлээр нийгэм хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж байгааг хардаг.
Археологид ашигладаг аргууд нь маш олон янз байдаг боловч ерөнхийдөө малтлагын нарийн нямбай техник, олдворыг шинжлэх нарийн багаж хэрэгслийг агуулдаг. Үүнд материалын найрлагыг судлах микроскоп эсвэл тодорхой объектын гарал үүслийг тодорхойлох химийн шинжилгээ орно.
Археологичид олсон баримтаа сайтар тайлбарлах ёстой. Энэ нь олдворууд болон тэдгээр нь олдсон нөхцөл байдлын талаар гүнзгий ойлголттой байхыг шаарддаг. Нэг нотлох баримт нь заримдаа өнгөрсөн үеийн талаарх олон таамаглалыг баталж чаддаг тул тайлбар нь төвөгтэй байж болно. Тиймээс шүүмжлэлтэй сэтгэлгээ, нээлттэй оюун ухаан бол аливаа археологичдод зайлшгүй шаардлагатай хэрэгсэл юм.
Археологийн дурсгалт зүйлс, олдворууд нь бидний хамтын өвийн нэг хэсэг юм. Эдгээр материалыг хадгалах нь хойч үеийнхний хувьд хүн төрөлхтний түүхийг ойлгож, үнэлэхэд чухал ач холбогдолтой юм. Харамсалтай нь олон сайт байгалийн задрал, дээрэм тонуул, бүтээн байгуулалтад заналхийлж байна. Эдгээр үнэт нөөцийг хамгаалахын тулд хамгаалах хүчин чармайлт чухал юм.
Цаашилбал, археологичид судалж буй нийгмийнхээ соёл, үр удамд хүндэтгэлтэй хандах ёс зүйн хариуцлага хүлээдэг. Үүнд малтлага хийхээс өмнө зөвшөөрөл авах, хүний шарилыг хүндэтгэн харьцах, заримдаа олдворыг эх орон, соёлд нь буцаан шилжүүлэх зэрэг орно.
Орчин үеийн археологи нь археологийн дурсгалуудыг илрүүлэх, шинжлэхэд технологийг улам бүр ашигладаг. LIDAR (Гэрэл илрүүлэх ба хүрээлэх) зэрэг техникүүд нь тухайн газрын гадаргууг агаараас маш нарийн зураглаж, газар дээр үл үзэгдэх шинж чанаруудыг илрүүлдэг. GIS (Газарзүйн мэдээллийн систем) нь орон зайн өгөгдлийг удирдах, шинжлэхэд тусалдаг бөгөөд археологичид өөр өөр газар, объектуудын хоорондын зүй тогтол, харилцааг харах боломжийг олгодог.
Мөн дижитал технологиуд нь археологийн олдворуудыг хэрхэн хадгалж, хуваалцахыг өөрчилж байна. Гурван хэмжээст сканнердах, хэвлэх нь анхны эд зүйлийг гэмтээх эрсдэлгүйгээр олдворуудыг хуулбарлан судлах боломжтой бөгөөд виртуал бодит байдал нь эртний барилгууд, тэр байтугай бүхэл бүтэн хотуудыг боловсролын зорилгоор дахин бүтээж чаддаг.
Археологи нь зөвхөн археологичдод зориулагдсан зүйл биш юм. Иргэдийн оролцоотой археологи нь малтлага төлөвлөхөөс эхлээд нээлтийг тайлбарлах, хадгалах хүртэл археологийн үйл явцад орон нутгийн ард иргэдийг оролцуулдаг. Энэхүү хандлага нь нутгийн уламжлалыг хүндэтгэж, амьд хүмүүс болон тэдний өвөг дээдсийн өв хоорондын гүн гүнзгий холбоог хүлээн зөвшөөрдөг.
Хамруулах нь мөн археологи нь төрөл бүрийн хүмүүс, тэр дундаа тухайн салбарт дутуу төлөөлөлтэй бүлгүүдийн хүмүүст хүртээмжтэй байхыг баталгаажуулна гэсэн үг юм. Өнгөрсөн үеийн судалгаанд олон өнцгөөс хандсанаар бид хүн төрөлхтний түүхийн талаар илүү бүрэн гүйцэд, нарийн ойлголтыг бий болгож чадна.
Археологи бол бидний өнгөрсөн үетэй холбож, хаанаас ирсэн, цаг хугацааны явцад хүний нийгэм хэрхэн хувьсан өөрчлөгдөж байгааг ойлгоход тусалдаг чухал салбар юм. Археологичид өнгөрсөн үеийн соёлын үлдэгдлийг сайтар илрүүлж, дүн шинжилгээ хийснээр бидний өвөг дээдсийн амьдрал, итгэл үнэмшил, хүрээлэн буй орчныг сэргээж чадна. Хадгалалт, ёс суртахууны дадлагаар дамжуулан бид энэ мэдлэгийг хойч үедээ улам баяжуулж, мэдээллээр хангах болно.
