Anorganik kimyoga kirish
Noorganik kimyo - metallar, minerallar va metallorganik birikmalarni o'z ichiga olgan noorganik birikmalarning xossalari va reaktsiyalarini o'rganadigan fan. Organik birikmalardan farqli o'laroq, noorganik birikmalarda uglerod-vodorod (CH3) bog'lari mavjud emas. Kimyoning ushbu bo'limi turli sohalarda, jumladan materialshunoslik, kataliz va tibbiyotda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Noorganik birikmalarning tasnifi
Noorganik birikmalar odatda elementlarga yoki ulardagi bog'lanish turiga qarab tasniflanadi. Ba'zi asosiy sinflarga quyidagilar kiradi:
- Kislotalar : suvda vodorod ionlarini ( \(H^+\) ) chiqaradigan moddalar. Masalan, xlorid kislota ( \(HCl\) ) suvda dissotsiatsiyalanib \(H^+\) va \(Cl^-\) ionlarini beradi.
- Asoslar : suvda gidroksid ionlarini ( \(OH^-\) ) chiqaradigan birikmalar. Masalan, natriy gidroksid ( \(NaOH\) ) suvda \(Na^+\) va \(OH^-\) ionlarini hosil qilish uchun ajraladi.
- Tuzlar : kislota va asos o'rtasidagi reaktsiya mahsulotlari. Natriy xlorid ( \(NaCl\) ), oddiy osh tuzi misol bo'la oladi.
- Oksidlar : kislorod va boshqa elementni o'z ichiga olgan birikmalar. Karbonat angidrid ( \(CO_2\) ) va suv ( \(H_2O\) ) keng tarqalgan misollardir.
- Metalllar va qotishmalar : temir ( \(Fe\) ) kabi sof metallar va po'lat, temir va uglerod qotishmasi ( \(C\) ) kabi metall elementlarni o'z ichiga olgan birikmalar.
Noorganik birikmalardagi kimyoviy bog'lanish
Noorganik birikmalarning xossalari asosan ular tarkibidagi kimyoviy bog'lanish turlari bilan belgilanadi:
- Ion aloqalari : metallar va metall bo'lmaganlar o'rtasida elektronlarni metalldan metall bo'lmaganga o'tkazish orqali hosil bo'ladi. Natriy xlorid ( \(NaCl\) ) bunga misoldir.
- Kovalent bog'lanishlar : metall bo'lmagan atomlar o'rtasida elektronlarni almashish natijasida hosil bo'lgan aloqalar. Suv ( \(H_2O\) ) klassik misol bo'lib, kislorod vodorod atomlari bilan elektronlarni taqsimlaydi.
- Metall bog'lanishlar : sof metallar va qotishmalarda paydo bo'ladi, bu erda elektronlar ko'plab atomlar ustida delokalizatsiya qilinadi, bu ularga elektr va issiqlikni o'tkazishga imkon beradi.
Davriy jadval va elementlar
Davriy jadval noorganik kimyoda elementlarni atom raqami va kimyoviy xossalariga qarab tartibga soluvchi asosiy vositadir:
- Guruhlar : davriy jadvaldagi ustunlar, shuningdek, oilalar deb ham ataladi, kimyoviy xossalari o'xshash elementlardan iborat. Masalan, 1-guruh elementlari gidroksidi metallar sifatida tanilgan va suvda yuqori reaktivdir.
- Davrlar : Davriy jadvaldagi qatorlar davrlar deyiladi. Xuddi shu davrdagi elementlar bir xil miqdordagi atom orbitallariga ega. Masalan, 2-davrdagi barcha elementlar ikkita qobiqda elektronga ega.
- O'tish metallari : Ular davriy jadvalning markazida 3 dan 12 gacha guruhlarda joylashgan. Ular turli xil ionlarni hosil qilish qobiliyati bilan mashhur (masalan, \(Fe^{2+}\) , \(Fe^{3+}\) ) va rangli birikmalar.
- Lantanidlar va aktinidlar : Ushbu elementlar davriy jadvalning asosiy qismi ostidagi ikki qatorda joylashgan va noyob magnit va o'tkazuvchanlik xususiyatlarini namoyish etadi.
Muhim noorganik reaksiyalar
Noorganik kimyo bir nechta asosiy reaktsiya turlarini o'z ichiga oladi, jumladan:
- Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalari : Bular ikki modda o'rtasida elektronlarning o'tkazilishini o'z ichiga oladi. Masalan, vodorod va kislorodning suv hosil qilish reaksiyasi elektronlarni vodoroddan kislorodga o'tkazishni o'z ichiga oladi.
- Kislota-asos reaktsiyalari : suv va tuz hosil qilish uchun kislotalar va asoslar o'rtasidagi reaktsiyalar. Masalan, xlorid kislotani natriy gidroksid bilan neytrallash orqali natriy xlorid va suv hosil qilish mumkin.
- Cho'kma reaktsiyalari : ikkita suvli eritma aralashtirilganda va cho'kma deb nomlanuvchi erimaydigan qattiq modda hosil bo'lganda paydo bo'ladi. Masalan, kumush nitratni natriy xlorid bilan suvda aralashtirish kumush xlorid cho'kmasini hosil qiladi.
- Komplekslanish reaktsiyalari : oddiy ionlar va molekulalardan murakkab ionlar hosil bo'lishini o'z ichiga oladi. Mis sulfat suvda eritilganda geksaakvakopper (II) ionining hosil bo'lishi keng tarqalgan misoldir.
Anorganik kimyoning qo'llanilishi
Anorganik kimyo sanoatda, tadqiqotda va kundalik hayotda keng qo'llanilishiga ega. Ulardan ba'zilari:
- Materialshunoslik : Noorganik birikmalar keramika, oynalar va yarim o'tkazgichlar kabi materiallarni tayyorlash uchun ishlatiladi.
- Kataliz : Kimyo sanoatidagi ko'plab reaktsiyalar noorganik katalizatorlar tomonidan osonlashtiriladi, masalan, avtomobil chiqindi gazlarini katalitik konvertatsiya qilishda platinadan foydalanish.
- Tibbiyot : Noorganik birikmalar diagnostik tasvirlashda va dori sifatida ishlatiladi, masalan, sisplatin, kimyoterapiya preparati.
- Atrof-muhit kimyosi : noorganik kimyoviy moddalar suvni tozalash jarayonlarida va ifloslangan joylarni tozalashda qo'llaniladi.
Xulosa
Noorganik kimyo keng va dinamik soha boʻlib, tarkibida uglerod-vodorod bogʻlari boʻlmagan elementlar, birikmalar va reaksiyalarni oʻrganishni oʻz ichiga oladi. O'zining keng ko'lamli qo'llanilishi va moddaning tabiatini tushunishdagi asosiy roli bilan noorganik kimyo kimyo fanlari ichida muhim o'rganish sohasidir.
