Сэтгэл хөдлөл нь субъектив туршлага, физиологийн хариу үйлдэл, зан үйл эсвэл илэрхийлэлтэй хариу үйлдэл гэсэн гурван ялгаатай бүрэлдэхүүн хэсгүүдийг багтаасан сэтгэлзүйн нарийн төвөгтэй байдал юм. Энэ хичээлээр бид сэтгэл хөдлөлийн мөн чанар, түүний ач холбогдол, сэтгэл судлалын хүрээнд тэдгээрийг хэрхэн судалж, ойлгох талаар судлах болно.
Субъектив туршлага: Энэ нь хувь хүний хувийн ойлголт, сэтгэл хөдлөлийн байдлын талаарх дотоод ойлголтыг хэлнэ. Жишээлбэл, аз жаргалын мэдрэмж нь субъектив туршлагаас хамааран нэг хүнээс нөгөөд ихээхэн ялгаатай байж болно.
Физиологийн хариу үйлдэл: Сэтгэл хөдлөл нь биеийн хариу үйлдэлтэй холбоотой байдаг. Жишээлбэл, айдас нь зүрхний цохилт ихсэх, хүүхэн хараа томорч, хөлрөх зэрэг болно. Эдгээр урвалууд нь бие махбодийн тэмцэл эсвэл нисэх хариу урвалын нэг хэсэг бөгөөд автономит мэдрэлийн системээр хянагддаг.
Зан төлөв эсвэл илэрхийлэлтэй хариу үйлдэл: Сэтгэл хөдлөл нь баяр баясгалангийн хариуд инээмсэглэх, уйтгар гунигийн хариуд хөмсөг зангидах, уйлах зэрэг янз бүрийн илэрхийлэлд хүргэдэг. Эдгээр сэтгэл хөдлөлийн гадаад илэрхийлэл нь нийгмийн харилцан үйлчлэл, харилцааны хувьд зайлшгүй чухал юм.
Хэд хэдэн онолууд сэтгэл хөдлөл хэрхэн, яагаад үүсдэгийг тайлбарлахыг оролддог. Энд гурван гол онол байна:
Жеймс-Лэнжийн онол: Энэ онол нь сэтгэл хөдлөл нь үйл явдалд үзүүлэх физиологийн хариу урвалын үр дүнд үүсдэг гэж үздэг. Жишээлбэл, бид уйлсандаа гунигтай, цохисондоо уурлаж, чичирсэнээсээ айдаг. Дараалал нь өдөөлт → физиологийн урвал → сэтгэл хөдлөл юм.
Каннон-Бардын онол: Жеймс-Лэнжийн онолоос ялгаатай нь Каннон-Бардын онол нь бид сэтгэл хөдлөлийг мэдэрч, физиологийн урвалыг дараалан биш нэгэн зэрэг мэдэрдэг гэж үздэг. Энэ онолын дагуу дараалал нь өдөөлт → сэтгэл хөдлөл + физиологийн урвал юм.
Хоёр хүчин зүйлийн онол (Шахтер-Сингерийн онол): Энэ онол нь сэтгэл хөдлөл нь физиологийн сэрэл болон танин мэдэхүйн шошго дээр суурилдаг гэж үздэг. Үндсэндээ бид физиологийн сэрэлийг мэдэрч, тэр сэрэлийнхээ шалтгааныг тайлбарлаж, дараа нь сэтгэл хөдлөлийг шошгодог. Дараалал нь өдөөгч → физиологийн сэрэл + танин мэдэхүйн шошго → сэтгэл хөдлөл юм.
Сэтгэл хөдлөлийг ерөнхийд нь эерэг ба сөрөг сэтгэл хөдлөл гэж ангилж болох ч сэтгэл судлаачид мөн бүх нийтээр мэдэрсэн хэд хэдэн үндсэн сэтгэл хөдлөлийг тодорхойлсон байдаг. Үүнд баяр баясгалан, уйтгар гуниг, айдас, зэвүүцэл, уур хилэн, гайхшрал орно. Эдгээр сэтгэл хөдлөл бүр нь хүний зан төлөв, амьд үлдэхэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.
Сэтгэл хөдлөл нь бидний шийдвэр гаргах үйл явцад ихээхэн нөлөөлдөг. Шийдвэр нь бүхэлдээ оновчтой байх ёстой гэсэн итгэл үнэмшлээс ялгаатай нь сэтгэл хөдлөл нь бидний сонголт, хүсэлд нөлөөлж, илүү хурдан шийдвэр гаргахад тусалдаг. Жишээлбэл, айдас нь биднийг хор хөнөөл учруулж болзошгүй зан үйлээс урьдчилан сэргийлж чаддаг бол аз жаргал нь бидний сайн сайхан байдалд тустай үйл ажиллагаа явуулахад түлхэц болдог.
Сэтгэл хөдлөлийн оюун ухаан гэдэг нь өөрийнхөө сэтгэл хөдлөлийг таньж, ойлгох, удирдах, бусдын сэтгэл хөдлөлийг таньж, ойлгох, нөлөөлөх чадварыг хэлнэ. Үүнд дөрвөн үндсэн ур чадвар багтдаг:
Сэтгэл хөдлөлийн талаархи судалгаа нь ажиглалтын судалгаанаас хяналттай туршилт хүртэл өргөн хүрээний аргуудыг агуулдаг. Сэтгэл хөдлөлийг ойлгох нэг чухал судалгаа бол 1988 онд Страк, Мартин, Степпер нарын хийсэн "Нүүрний санал хүсэлтийн таамаглал" туршилт юм. Энэхүү судалгаагаар инээмсэглэлийг дуурайлган амандаа үзэг хазахыг хүссэн оролцогчид дараа нь илүү аз жаргалтай байгаагаа харьцуулсан болохыг тогтоожээ. Инээмсэглэлийг дуурайдаггүй байдлаар үзэг барьсан хүмүүст. Энэхүү туршилт нь бидний нүүрний хувирал бидний сэтгэл хөдлөлийн байдалд нөлөөлдөг гэсэн санааг баталж байна.
Судалгааны өөр нэг чухал чиглэл бол сэтгэл хөдлөлийн оюун ухаан амжилт, сайн сайхан байдалд үзүүлэх нөлөө юм. Судалгаанаас харахад сэтгэл хөдлөлийн оюун ухааны өндөр түвшинтэй хүмүүс сэтгэцийн эрүүл мэнд, ажлын гүйцэтгэл, манлайлах ур чадвартай байх хандлагатай байдаг.
Сэтгэл хөдлөлийг ойлгох нь бидний сэтгэл зүйн сайн сайхан байдал, нийгмийн харилцаа, шийдвэр гаргах үйл явцад маш чухал юм. Сэтгэл хөдлөл нь нарийн төвөгтэй, олон талт бөгөөд субъектив туршлага, физиологийн хариу үйлдэл, илэрхийлэлтэй зан үйлийг агуулдаг. Сэтгэл судлал нь сэтгэл хөдлөлийг судалснаар хүний зан төлөвийн талаарх ойлголтыг өгч, илүү сэтгэл ханамжтай амьдрахын тулд сэтгэл хөдлөлийн оюун ухаанаа сайжруулах арга замуудыг олж авдаг.
